آفت بید سیب زمینی

بید سیب زمینى Phthorimaea operculella از راسته پروانه‌سانان و از خانواده صنوبرنشینان است. بید سیب زمینی آفت بادنجانیان می‌باشد و روی غده، ریشه و برگ‌های گیاه سیب‌زمینی به عنوان کرم‌ برگ تغذیه می‌کند. لارو بید سیب زمینی برای سیب زمینی و همچنین برای دیگر محصولات خانواده بادنجانیان مانند گوجه‌فرنگی بسیار آسیب‌زا است. این بید روی تنباکو هم آسیب وارد می‌کند و با نام ( Tobacco splitworm)  نیز خوانده می‌شود. گياهان خانواده سولاناسه اعم از غده دار و بدون غده سيب زميني، گوجه فرنگي، بادمجان ، توتون، گل اطلسي، تاج ريزي و تاتوره ميزبان هاي اين آفت هستند.

لارو اين پروانه با تغذيه از برگ، دمبرگ، ساقه و مخصوصا غده سيب زميني خسارت زيادي به محصول سيب زميني وارد مي آورد. از نظر اقتصادي پس از حشرات ناقل ويروس هاي سيب زميني در مرتبه دوم اهميت قرار دارد. خسارت بيد سيب زميني از مزرعه شروع شده و در انبـار با ايجاد دالان هاي تغذيه اي لاروي داخل غده هاي سيب زميني تشـديد مي شود. ايـن آفـت در منـاطق گرمسيري خسارت شديدي را روي شاخ و برگ گياه سـيب زمينـي وارد مي كند.

بید سیب زمینی یکی از زیان‌آورترین آفات سیب‌زمینی در انبار و مزرعه می‌باشد که خسارت آن در انبار بیشتر از مزرعه است. در بیشتر مناطق جهان که آب و هواي نسبتا معتدل و نیمه گرمسیري دارند از آفات مهم سیب زمینی محسوب می شود. خسارت ناشی از بید سیب زمینى در انبارها از 30 تا 70 درصد گزارش شده است. این حشره در سواحل اقیانوس اطلس و آرام دیده شده است. در مناطق آفریقا، آسیا، اروپا، آمریکای جنوبی و اقیانوسیه نیز وجود این حشره گزارش شده است.

موطن اوليه اين آفت آمريكاي جنوبي است. اما با توسعه كشت سيب زميني جمعيت آن افزايش يافته و با انتقال و جابجايي غده هاي سيب زميني به ديگر مناطق و كشورها منتقل شده است. این آفت از آفات قرنطینه اي ایران بود و براي اولین بار در مهرماه 1364 داخل غده های  بعضی از مزارع سیب زمینی کرج، در بهمن ماه همان سال در انبارهاي داریون فارس و در سال بعد بطور محدود در شهرضاي اصفهان دیده شد.

شکل شناسی :

حشره کامل ، آفت شب پره اي است با بال های باريك و كشيده که عرض آن با بال هاي باز 10-15  میلی متر است. داراي شاخک هاي بلند است که تا انتهاي شکم حشره می رسد. بال ها باریک و به رنگ قهوه اي تا خاکستري روشن که روي آن ها نقاط تیره اي وجود دارد. در حاشیه بال هاي عقبی ریشک هاي بلندي دیده می شود. شکم در حشره ماده بالغ متورم است ولي در حشره نر باريك و كشيده و در انتها قدري پهن شده كه به اين وسيله مي توان حشره بالغ نر و ماده را از همديگر تشخيص داد. لارو کامل ، آفت سفید مایل به صورتی به طول 12-10 میلی متر است. سر و سینه لارو قهوه اي تیره و همراه با نقاط سیاهی است. بدن لارو از تعداد زیادي موهاي ظریف پوشیده شده است. زمستان گذرانى به صورت هاي تخم، لارو، شفیره یا حشره کامل سپري می شود. زمانی که درجه حرارت محیط به 18 درجه سانتیگراد برسد (نیمه اول اردیبهشت) پروانه هاي بالغ ظاهر می شوند و روزها استراحت کرده و شب ها به فعالیت می پردازند.

تخم:

تخم ها تقريباً تخم مرغي شكل و اندازه تقريبي آن 0.5 ميليمتر است. رنگ تخم در ابتدا سفيد تا زرد بوده و به تدريج كه به مرحله تفريخ نزديك مي شود به رنگ آبي تيره در مي آيد. محل تخم ريزي در زير برگ ها و گاهي روي برگ و ساقه بوده و در انبار معمولاً در گودي هاي روي غده سيب زميني نيز ديده مي شود.

-لارو:

طول بدن در لارو كامل 12- 10 ميلي متر و به رنگ سفيد متمايل به صورتي و گاهي به سبز روشن و با سر قهوه اي ديده مي شود . این آفت داراي 5 سن لاروي است که طول بدن آن ها به ترتیب 1 و 1.5 ، 2 ، 5 و 7میلی متر است لاروها در صورتي كه از برگ و يا ساير اندام هاي هوايي سيب زميني تغذيه كرده باشند به رنگ سبز و در صورتي كه از غده تغذيه كرده باشند به رنگ كرم با هاله اي صورتي درمي آيند.

– شفيره:

شفیره در ابتدا قهوه اي روشن ولي به تدريج به رنگ قهوه اي براق و تيره در مي آيد. شفيره در داخل محفظه اي كه از ذرات خاك به هم چسبيده درست شده، قرار دارد.

-تخم گذاری:

بید سیب زمینی روند تخم‌گذاری منحصر بفرد و نادری دارد. حشره ماده دارای حسگر هایی است که سیگنال های شیمیایی گیاه میزبان را دریافت می‌کند. برای حشره ماده، تنها کافی است که در همسایگی گیاه میزبان باشد تا تخم‌گذاری کند.  حشرات کامل در اسفندماه ظاهر شده و پس از جفت گیري روي اندام هاي هوایی گیاه سیب زمینی تخم گذاري می کنند . حشرات نر خصوصا شب ها به طرف نور جلب می شوند. حشرات ماده 1 تا 8 روز پس از ظهور آماده جفت گیري می شوند.  حشره ماده 10 تا 48 ساعت پس از جفت گیري تخم ریزي می کند و بین 40 تا 80 عدد تخم می گذارد. در مناطق بسیار گرم تعداد تخم تا 160 عدد هم می رسد. تخم هاي این حشره بیضی شکل و به طول 0.48 میلی متر می باشند. تخم ها به  طور انفرادي یا در دسته هاي 25 تایی روي سطوح ناهموار، گودي هاي کنار رگبرگ ها، زیر پهنک برگ، روي جوانه ها ، محل اتصال جوانه ها و چشم و روي غده ها گذاشته می شود. هم چنین تخم ها ممکن است روي بقایاي گیاهی، در سطح زمین، روي کلوخ ها و خس و خاشاك هم گذاشته شوند. تخم ها ابتدا به رنگ سفید صدفی هستند و به تدریج زرد و خرمایی می شوند.  پوسته تخم صاف و نرم است و حشره آن را با یک ماده چسبنده به سطوح مختلف می چسباند.

دوره رشد جنینی تخم در حرارت 20 درجه سانتیگراد حدود شش روز، دوره لاروي 25 روز، دوره شفیرگی 12 روز و طول یک نسل حدود 5/48 روز است. در شرایط معتدل حشره پنج نسل ایجاد می کند ولى در شرایط گرم آفت 11 نسل در سال دارد و طول یک نسل 25 روز است.

زيست شناسي و خسارت:

بيد سيب زميني يكي از زيان بارترين آفات سيب زميني در اكثر مناطق كشت اين گياه به ويژه نواحي گرم دنيا مي باشد. زمستان گذراني اين آفت عمدتاً به صورت لارو در درون غده هاي سيب زميني باقيمانده در داخل خاك و يا شفيره در داخل خاك است و با گرم شدن تدريجي هوا لاروها از غده خارج شده و در نزديك سطح خاك به شفيره تبديل مي شود. حشرات بالغ موقع ظهور عموما از نظر جنسي كامل هستند. به طوري كه به فاصله كمي پس از ظهور آماده جفت گيري مي شوند. اين آفت حشره اي است شب پرواز كه جفت گيري و ديگر فعاليت هاي آن در تاريكي انجام مي شود. پـروانـه هـا بـه بـاد حساسيت دارند، به طوري كه هنگام باد، كمتر پرواز مي كنند. در منطقه جیرفت و کهنوج این آفت بیشتر در کشت دوم سیب زمینی فعالیت دارد. در مزارع سیب زمینی و گرمی هوا در ماه هاي بهمن و اسفند خسارت قابل توجهی روي غده ها در مزرعه ایجاد می شود.

طول مرحله تخم 5 روز است. لاروهاي خارج شده از تخم ابتدا به صورت مینوز در سطح برگ و از پارانشیم برگ ها تغذیه می کنند. طول دوره لاروي به طورمتوسط 6 روز است. لاروها در چین و چروك برگ هاي خشک و در خاك یا زیر اپیدرم برگ ها و یا در سطح غده ها به شفیره تبدیل می شوند. در انبار روي کیسه گونی هاي سیب زمینی یا داخل آن ها و یا در کف انبار به شفیره تبدیل می شوند. در کرج این آفت داراي 5 نسل می باشد. اما از آنجائی که این آفت در انبار نیز به رشد خود ادامه می دهد تعداد نسل ها 12-6 در سال گزارش شده است. دشمنان طبیعی بید سیب زمینی روي

مراحل تخم ،لارو و شفیره آن فعالیت دارند و بیشتر زمانی که بید سیب زمینی در حال تغذیه از اندام هاي هوایی گیاه میزبان است ، آن را مورد حمله قرار می دهند. در فصل بهار و تابستان لاروهاي اين آفت برگ ها، دمبرگ ها و ساقه سيب زميني را مورد حمله قرار داده و سبب خشك شدن برگ و ساقه مي شوند. در اواخر تابستان و اوايل پاييز پس از تشكيل و رشد غده ها، حمله آفت متوجه غده ها مي شود. لاروها پس از ورود به غده، از طريق تغذيه از محتويات غده ها، دالاني در داخل آن ايجاد مي كنند كه انباشته از فضولات لاروي است. معمولا غده هاي آلوده به دليل ورود و رشد عوامل ساپروفيت، پوسيده و فاسد شده و آبكي شدن غده ها را به دنبال دارد كه به اين ترتيب ميزان خسارت تشديد مي شود . تراكم جمعيت لاروها روي شاخ و برگ و غده ها در حاشيه مزرعه، بيشتر از قسمت مركزي مزرعه است (تخم- ريزي حشرات ماده بيشتر در حاشيه مزرعه است). لاروها پس از رشد كامل و طي 5 سن لاروي از غده بيرون آمده و در روي غده ها، كيسه ها و يا قفسه هاي داخل انبار تبديل به شفيره مي شوند. آستانه دمايي فعاليت اين حشره 13 درجه سانتيگراد است. بنابراين درجه حرارت انبار براي نگه داري سيب زميني بايد زير 10 درجه سانتي گراد تنظيم شود، تا از تفريخ تخم هاي بيد جلوگيري شده و فعاليت دوره لاروي كند شود.

مبارزه با آفت بید سیب زمینی:

با توجه به اینکه کانون اولیه شیوع آفت در مزرعه و روي غده ها می باشد لذا بهترین روش پیشگیري و کنترل آفت، جلوگیري از آلوده شدن غده ها در مزرعه می باشد چرا که اگر غده هاي سالم به انبار منتقل شوند دیگر منبع آلودگی وجود ندارد. براى مبارزه با بید سیب زمینی باید از روش مبارزه تلفیقى استفاده کرد. اولین قدم شناسايي آفت است که شامل:

– وجود علائم خسارت لاروي به صورت خشك شدن ساقه و برگ ها

– تخم گذاري به صورت انفرادي يا دسته جمعي در زير برگ ها و گاهي روي برگ ها و در غده هاي سيب زميني در محل گودي هاي روي غده ها

– مشاهده دالان هايي روي غده ها و فضولات لاروي در محل فعاليت لاروها

– وجود حفره هاي سياه و دالان ها روي غده هاي آلوده به لارو

دستورالعمل اجرايي مديريت تلفيقي روش هاي پايش و رديابي:

– بررسي غده هاي در سطح خاك و برش آنها

– بررسي علايم اوليه خسارت لاروها درون غده هاي سيب زميني

– نظارت منسجم بر مزارع و استفاده از تله هاي فرموني يا نوري

– بازديد و كنترل تله ها يك بار در هفته جهت رديابي و تعيين تراكم جمعيت و

– تعيين زمان مناسب مبارزه مديريت آفت در مزرعه

کنترل زراعی:

– رعايت تناوب زراعي با گياهان غير ميزبان مانند گندم، جو، چغندرقند، كلزا، يونجه و آفتابگردان

– كاشت غده هاي بذري سالم و بدون آلودگي به آفت در عمق مناسب حدود 15-12 سانتي متري با توجه به بافت و شرايط رطوبتي خاك و تاريخ كاشت

– شخم عميق پس از برداشت

– استفاده از ارقام مقاوم مانند سانته و ساتینا

– مديريت عمليات خاك ورزي و بستر سازي در شرايط رطوبتي مناسب جهت جلوگيري از تشكيل كلوخ و سله بستن در مزرعه

– يخ آب زمستانه در مناطق سردسیر و معتدله

– كشت و برداشت زودهنگام

– جمع آوري و از بين بردن غده هاي باقي مانده در سطح مزرعه و داخل خاك

– در مناطق داراي آلودگي بالا، استفاده از ارقام زودرس مانند دراگا، آگريا و مارفونا (با توجه به سازگاري رقم با شرايط اقليمي منطقه)

– خاك دهي بوته ها در زمان و شرايط رطوبتي مناسب (به خصوص آخر فصل) خاک دهی پاي بوته ها(در دو نوبت، یکی

همزمان یا بعد از خروج ساقه از خاك و مرحله دوم قبل از ایجاد پوشش کامل در مزرعه)

– كاهش خسارت در كشت مخلوط سيب زميني با فلفل (Capsicum) پياز يا نخودفرنگي و كشت مخلوط گوجه فرنگي با پياز و سير نسبت به كشت تك محصولي اين محصولات

– آبياري مناسب مزرعه با اجراي سيستم هاي آبياري باراني و قطره اي (آبياري پشته ها يك ساعت پس از حذف اندام هاي هوايي به منظور كاهش موقت ترك هاي سطح پشته ها تا زمان برداشت و كاهش نفوذ و دسترسي آفت به غده ها و تخم گذاري روي آنها) تنظیم دور آبیاري و حفظ رطوبت خاك بخصوص در اواخر دوره رشد گیاه و جلوگیري از سله بستن خاك

– سرزني بوته ها و جمع آوري غده هاي نمايان در سطح خاك

– برداشت به موقع محصول و حمل سريع آن به انبار

روش هاي كنترل غير شيميايي :

–  استفاده از روشنايي ضعيف در فضاي انبارهاي نگه داري غده هاي بذري به منظور جلوگيري از تخم ريزي حشرات بالغ

– پوشاندن كيسه ها به وسيله بقاياي گياهان دوركننده مانند برگ هاي خشك شده اكاليپتوس و گونه اي از گياه شاه پسند اکالیپتوس ، مگس پران یا پونه صحرایی براى کنترل آفت در انبار بسیار مؤثر هستند.

– بررسي غده هاي موجود در انبار هر دو هفته يكبار و جداسازي غده هايي كه سطح آنها سوراخ بوده يا غده هاي پوسيده

– شكار انبوه نصب تله هاي فرموني يا نوري به منظور شكار انبوه شب پره ها: نصب تله هاي فرموني در انبار جهت شكار شب پره هاي نر (به ازاي هر 10 متر مربع يك عدد تله فرموني در ارتفاع 50 سانتي متر بالاتر از محموله هاي انبار شده  تعداد30 تله در هكتار در ارتفاع 30 سانتي متر از سطح خاك و در جهت شمالي- جنوبي نصب شود.  اين روش، مكمل خوبي براي ساير روش ها بوده و مخصوصا زماني كه هنوز جمعيت آفت كم است مي تواند موثر باشد.

روش هاي كنترل شيميايي :

در صورت بالا بودن جمعيت آفات و روش هاي ذكر شده براي كنترل آفت، مي توان از آفت كش توصيه شده به شرح ذيل استفاده كرد:

– پرترين WP %1.0 (با غلظت 3 كيلوگرم در تن)

– در صورت آلودگی شدید برگ هاي سیب زمینی به بید در مزرعه و در هنگام فعالیت مینوزي آفت استفاده از سموم فسفره نفوذي مثل آوانت و دیازینون و غیره با نظر کارشناسان مربوطه توصیه می شود.

مديريت در زمان انبارداري:

کنترل بید سیب زمینی در انبارها چنان چه از انبارهاي با تهویه طبیعی استفاده می کنید حتما هواکش ها را با توري ظریف بپوشانید.  در صورت نیاز ، قبل از انبار کردن غده ها، انبار را با سموم تدخینی ضدعفونی کنید. جداسازى غده ها پیش از انبار کردن آن ها، از ورود آلودگی به داخل انبار تا حد زیادي جلوگیري می کند. بهتر است غده هاي سبز رنگ را که احتمال آلودگی در آن ها بالاست وارد انبار نکنید. در حرارت 10 درجه سانتیگراد چرخه زندگی آفت حدود 130 روز طول می کشد. نگه داري درجه حرارت سردخانه در حد 4-6 درجه سانتیگراد فعالیت حشره را متوقف می کند. اگر راهكارهاي موجود در سطح مزرعه به كار گرفته شود ولي محصول در انبارهاي نامناسب در مناطق آلوده و بدون رعايت نكات توصيه شده نگه داري شوند ايجاد آلودگي و خسارت در مراحل انبارداري قابل توجه خواهد بود.

– بررسي دقيق محصول قبل از انبار كردن، درجه بندي، جداسازي و دفن كردن تمامي غده هاي آلوده به بيد سيب زميني و ساير آلودگي ها

– تمیز و ضدعفونی کردن انبار با سموم تدخینی مانند اکتیلیک قبل از انتقال غده ها به انبار

– قراردادن غده هاي سالم در كيسه هاي نو و بدون آلودگي جهت نگهداري و انتقال به انبار

– نگه داري غده ها در سردخانه هاي با دماي كنترل شده 10- 8 درجه سانتي گراد براي غده هاي مورد استفاده در مصارف خوراكي و صنايع فرآوري و دماي 5- 4 درجه سانتي گراد براي غده هاي مورد استفاده به عنوان غده هاي بذري نگه داري غده ها در انبار و در دماي کمتر از 10 درجه سانتی گراد بین 6 تا 4 درجه سانتی گراد انجام شود.

– در صورت استفاده از انبارهاي سنتي، تميز و ايزوله بودن انبار

– نصب توري ضد حشره در منافذ

ورودي هوا به داخل انبار

– حتی المقدور از انبار کردن غده هاي داراي منشاء آلودگی هرچند کم در انبار جلوگیري شود و در صورت اجبار باید غده هاي آلوده را با متیل بروم اید ضدعفونی کنیم ( مقدار مصرف آن 15 گرم متیل برومید در هر متر مکعب آب و به مدت دو ساعت باعث مرگ و میر لاروهاي آفت می شود) و یا ضد عفونی غده ها با حشره کش کارباریل به مقدار 2 کیلوگرم در هر تن غده سیب زمینی

– نصب تله هاي نوري و فرمونی براي شکار حشرات کامل (پروانه ها ) که وارد انبار شده اند(تعداد تله فرمونی به ازاء هر 10متر مربع یک تله در ارتفاع 50cm  بالاتر از سطح محصول انبار شده)

– در انبارهایی که غده ها براي بذر می‌باشند استفاده از حشره کش هاي نفوذي مانند اکتلیک ، آوانت و دیازینون در فضاي انبار و محیط اطراف آن تا حد زیادي ازآلودگی غده ها جلوگیري می کند.

مهم ترین اقداماتى که باید براى کنترل این آفت اتخاذ کرد عبارتند از:

1. بهداشت زراعی از بذور پاك و غیرآلوده استفاده کنید. غده هاى آلوده، بقایاي گیاهی و بوته هاي ناخواسته که از کشت قبلى برجاى مانده اند را از بین ببرید . از کاشت سیب زمینى در زمین هایی که آلودگی شدید دارند یا در مجاورت زمین هاي آلوده هستند خودداري کنید.
2. نکات مهمى که طی فصل داشت باید رعایت کرد ضدعفونی کردن غده ها پیش از کاشت با یک حشره کش تماسى نفوذى مانند دیازینون یا دورسبان، تا 98٪ لاروها را از بین مى برد. عمق کاشت، زمان و روش خاك دهی را طوري تنظیم کنید که غده ها ً کاملا با خاك پوشیده شوند. زمان و دور آبیاري را طوري تنظیم کنید که از ترك خوردن پشته ها جلوگیري شود. بافت خاك و سیستم آبیاري بسیار مهم است. حتی الامکان از سیستم آبیاري تحت فشار استفاده کنید. زمانی که غده ها شروع به بزرگ شدن می کنند، حتما روي آن ها را با خاك بپوشانید که حشره نتواند جهت تخم ریزي به آن ها دسترسی پیدا کند. برداشت محصول را به موقع انجام دهید و غده ها را بلافاصله به انبار منتقل کنید. غده هایی که در سطح مزرعه باقی می مانند حتما مورد حمله قرار می گیرند. سم پاشی با یکى از سموم پیروتروئیدي (مانند سایپرمترین) اواخر مرداد و شهریور به پائین آوردن جمعیت آفت کمک زیادي می کند. بقایاي گیاهی و غده هاي کوچک باقی مانده در سطح مزرعه را در صورت امکان از بین ببرید. آن ها پناهگاه مناسبی براي زمستان گذرانی آفت و یک منبع آلودگی براي کشت سال بعد هستند. استفاده از ترکیبات بیولوژیک نظیر باکتری Bt Bacillus thuringiensisو قارچ حشره کش Beauveria bassiana ، استفاده از تله هاي فرمونی و نوري در انبار، پوشاندن گونی ها با شاخ و برگ گیاهان معطر نظیر به یاد داشته باشید تکیه بر یک روش تنها هیچ وقت کارساز نیست . براي دست يابي به كنترل موفقيت آميز آفت، به كارگيري توام راهكارهاي مديريتي در مزرعه و انبار ضروري مي باشد. مبارزه با بید سیب زمینی باید در قالب یک برنامه مبارزه تلفیقی صورت گیرد.

با توجه به این که کانون اولیه شیوع آفت در مزرعه و روي غده ها می باشد لذا بهترین روش پیشگیري و کنترل آفت، جلوگیري از آلوده شدن غده ها در مزرعه می باشد چرا که اگر غده هاي سالم به انبار منتقل شوند دیگر منبع آلودگی وجود ندارد.