شوری خاک (EC) چیست؟
شوری خاک، به تجمع زیاد نمک‌های قابل حل و عناصر معدنی در محلول آب و خاک که امکان جذب مواد غذایی و آب را برای گیاه دشوار میکند، گفته می‌شود. شوری خاک به نوع گیاه، مرحله رشد، شرایط اقلیمی و نوع خاک متفاوت است.
در کشاورزی، هدایت الکتریکی خاک (EC) اساساً به عنوان معیاری برای اندازه‌گیری مقدار نمک موجود در خاک (شوری خاک) استفاده می‌شود. نمک بیش از حد با تأثیر بر تعادل خاک و آب مانع رشد گیاه می‌شود. EC بالای خاک بر عملکرد محصول، جذب آب و مواد غذایی توسط گیاه و فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک تأثیر منفی می‌گذارد. خاک‌های غیر شور که میزان EC کمتری دارند، نسبت به خاک‌های شور که میزان EC بالاتری دارند، مواد مغذی را بیشتر و بهتر در دسترس گیاه قرار می‌دهند.
املاحی که باعث شوری خاک‌ها می‌شوند عبارتند از:
کاتیون‌هایی مانند سدیم، منیزیم، کلسیم، پتاسیم و آنیون‌هایی مثل بی‌کربنات، سولفات، نیترات و کلراید می‌باشند و بیشترین املاح در خاک‌های شور کلرید سدیم، سولفات منیزیم و سولفات سدیم هستند که باید با روش‌های اصلاح خاک شور، املاح و عناصر ایجاد کننده شوری را از خاک برطرف کرد تا گیاهان و محصولات بتوانند به خوبی رشد کنند و عملکرد مطلوبی داشته باشند.
عوامل ایجاد کننده شوری خاک:
شوری در اثر انباشت طبیعی و طولانی مدت املاح در خاک یا آب سطحی ایجاد می‌شود و عوامل زیر سبب آزاد شدن املاحی چون کلرید سدیم، کلسیم، منیزیم، سولفات و کربنات می‌شوند:
- عدم زهکشی خاک
- نفوذ آب دریا در امتداد ساحل
- انتقال شن‌های حاوی نمک توسط بادهای دریایی
- بالا آمدن آب‌های شور زیرزمینی به لایه‌های سطحی خاک
- هوازدگی سنگ‌های مادری
علاوه بر این عوامل، در مناطق خشک و نیمه خشک به علت تبخیر زیاد آب نسبت به بارش و همچنین عدم کیفیت و کمیت بارش به منظور آب شویی نمک‌ها، املاح در لایه‌های خاک جمع شده و سبب شوری خاک می‌شوند. بعضی از فعالیت‌های انسانی هم باعث شوری خاک می‌شوند که از اصلی‌ترین آن‌ها عوامل زیر می‌باشند:
- حذف پوشش گیاهی منطقه
- فاضلاب و پساب‌های صنعتی
- استفاده زیاد از کودهای شیمیایی به ویژه کود سفید اوره
-
سیستم آبیاری بدون زهکشی مناسب
- غرقاب شدن زمین با آب‌های دارای نمک زیاد
به خاکی که میزان نمک آن فراتر از حد تحمل گیاه باشد خاک شور می‌گویند. این شوری ایجاد شده سبب افت محصول خواهد شد بنابراین نیاز است تا اقداماتی برای رفع این معضل صورت گیرد. در حال حاضر برای رفع مشکل شوری خاک روش‌هایی وجود دارد که در این مقاله مروری به آن‌ها اشاره خواهد شد:
فرایند شور شدن خاک:
مهم ترین روش‌های از بین بردن شوری خاک:
1. آبشویی
2. دوره آبیاری کوتاه
3. استفاده از کودهای مخصوص
1-3. اصلاح خاک‌های سدیمی و شور سدیمی
وجود زیاد یون های سدیم در خاک‌های سدیمی و شور سدیمی از تشکیل خاکدانه جلوگیری میکند، لذا این خاک‌ها از خواص فیزیکی خوبی برخوردار نیستند. وجود یون‌های دو ظرفیتی مانند کلسیم و منیزیم در خاک باعث تشکیل خاکدانه و ایجاد خواص فیزیکی مطلوب در خاک می‌شود. اصلاح خاک‌های سدیمی و شور سدیمی این گونه است که سدیم قابل تبادل را با کاتیون‌های کلسیم و منیزیم جانشین کرده و وارد محلول خاک می‌شوند و با عمل آب شویی سدیم و کربنات سدیم موجود در محلول خاک را خارج می‌کنند. جهت اصلاح خاک شور سدیمی می‌توان از ترکیباتی مانند گچ، کلرید کلسیم، اسید سولفوریک، گوگرد عنصری و سولفات‌های آهن و آلومینیوم استفاده کرد.
2-3. اصلاح خاک شور سدیمی با گچ
گچ به علت حلالیت خوب، قیمت کم و قابل‌دسترس بودن، در اصلاح خاک شور سدیمی زیاد استفاده می‌شود. گچ به دو صورت معدنی و تولید کارخانجات کودهای فسفاته وجود دارد. سرعت حلالیت گچ کارخانجات کودهای فسفاته بیشتر از گچ معدنی میباشد. گچ الک شده ریز در اصلاح خاک شور سدیمی دارای عملکرد بسیار خوبی است. گچ را در سطح خاک پخش کرده و با استفاده از شخم زدن یا دیسک زدن، با خاک مخلوط می‌کنند. گچ مخلوط شده با لایه ۵۰ سانتی‌متری خاک تاثیر بیشتری از گچ پخش‌شده در سطح خاک عمل کرده و باعث کاهش بیشتر سدیم می‌شود.
3-3. اصلاح خاک شور سدیمی با کلرید کلسیم
کلرید کلسیم به علت حلالیت زیاد نسبت به گچ بازدهی بیشتری دارد و به علت شستشوی سریع کلرید کلسیم و کاهش غلظت املاح در خاک‌های غیر آهکی، بعد از اصلاح خاک شور سدیمی، می‌تواند باعث تشکیل سله شود. پس بهتر است ترکیبی از کلرید کلسیم و گچ با هم استفاده شود که هم باعث تسریع در اصلاح خاک می‌شود و هم بازدهی بیشتری دارد.
4-3. اصلاح خاک شور سدیمی با اسیدها و گوگرد
اسید با کربنات کلسیم خاک ترکیب می‌شود و گچ یا کلرید کلسیم تولید میکند. گوگرد هم پس از اکسیده شدن تولید اسید سولفوریک نموده، پس توجه کنید که اسید سولفوریک و دی اکسید گوگرد به علت خورندگی شدید نباید از لوله‌های فلزی و کانال‌های سیمانی عبور کنند زیرا باعث خسارت به سیستم آبیاری می‌شوند. گوگرد به علت تولید غبار بهتر است به صورت محلولی مرکب از آب و گوگرد (۵۵ تا ۶۰ درصد گوگرد) به زمین داده شود و یا از گوگرد دانه‌ای یا گرانول استفاده کنید. اسید و گوگرد می‌توانند pH خاک را در ناحیه رشد ریشه گیاهان کاهش دهد و قابلیت جذب فسفر، روی، منگنز و آهن را برای گیاهان افزایش دهد.
گوگرد باعث کاهش pH خاک‌های آهکی می‌شود. کاهش pH به معنی کاهش خاصیت قلیایی خاک و افزایش خاصیت اسیدی آن است. استفاده از گوگرد ارگانیک تاثیر مثبت فراوانی در اصلاح خاک‌های شور دارد. این ماده با اضافه شدن به خاک در حضور اثرات سه عامل دما، آب و هوا واکنش منحصر به فردی ایجاد میکند و اسید سولفوریک رقیق تولید میکند که باعث کاهش اسیدیته خاک و در ادامه تبدیل حالت قلیایی خاک به اسیدی خواهد شد؛ و ضمنا استفاده از گوگرد ارگانیک برای خاک‌های اسیدی پیشنهاد نمی‌شود. البته استفاده از گوگرد ارگانیک برای زمین هایی که حالت اسیدی دارند پیشنهاد نمی شود. استفاده از کودهای گوگردی حلالیت عناصری مانند فسفر، آهن و روی را بالا می‌برند و از عوامل بیماری‌زای قارچی نظیر سفیدک های سطحی جلوگیری می‌کنند.
4. آبیاری به روش نوین
5. اضافه کردن ژیپس
6. کاهش تبخیر از سطح خاک
7. کشت گیاهان مقاوم به شوری
کشت محصولات مقاوم به نمک:
- محصول مقاوم به نمک بالا – جو، چغندرقند، پنبه و غیره.
- محصولات نسبتاً متحمل به نمک – گندم، برنج، سورگوم، ذرت و غیره.
- محصول کم تحمل به نمک – لوبیا، تربچه و غیره.
- محصولات حساس – گوجه فرنگی، سیب زمینی، پیاز، هویج.
8. استفاده از سیستم آبیاری مناسب
