گونه های پروانه گندم؛ مشخصات، خسارت و کنترل آنها

پروانه‌ مینوز برگ غلات

نام علمی: .Syringopais temperatella Led

خانواده: Scythridae

شناسایی آفت

بالهای این پروانه کشیده در انتها مدور و رنگ آنها قرمز برنزه طلایی است. پروانه‌های ماده کمی کوچکتر از نرها بوده و در ماده‌ها بال رویی در انتها دو لکه قهوه‌ای تیره دارد. بال‌های زیری در نر و ماده تیره رنگ هستند. شکل لارو قدری مسطح و رنگ آن زرد کاهی‌ می‌‌باشد. شفیره بلوطی رنگ بوده و دوران شفیرگی درون پیله نازک دوکی شکل و سفید مایل بـه خاکستری طی‌ می‌‌شود. تخم زرد رنگ، بیضی شکل و کنگره دار است.

شکل ۵۲ – پروانه Syringopais temperatella Led. در حال تغذیه از نوش گل

مناطق انتشار گیاهان ،میزبان شیوه و شدت خسارت

این حشره تاکنون در سراسر غرب و شمال کشور و قسمت اعظم نواحی مرکزی و جنوبی ایران به صورت کم وبیش فعال دیده شده است. این آفت به گندم و جو، یولاف و چاودار خسارت وارد‌ می‌‌آورد. در بین گیاهان غیر اهلی گونه‌های بسیاری از خانواده‌های گیاهی  Dipsacaceae،  Cruciferae، Compositae،  Gramineae و Caryophyllaceae مورد حمله لاروهای این حشره قرار‌‌ می‌‌گیرند لارو این حشره‌ مینوز است و از پارانشیم برگ تغذیه‌‌ می‌‌کند. شدت خسارت بالا بوده و یکی از آفات مهم گندم در ایران محسوب‌ می‌شود.

شکل ۵۳ – خسارت شدید آفت به گندم

شکل ٥٤ – شکل دالا‌‌ن‌های لاروی روی برگ گندم

زندگی آفت

پس از بارندگی‌های پائیزه لاروهای سن اول این پروانه تدریجاً از خاک بیرون آمده و برروی غلات و علف‌های هرز‌ ‌ میزبان رفته و از آنها تغذیه‌ می‌کنند. سپس با رشد محصول به رشد خود ادامه داده و زمستان را به صورت لارو فعال در درون دالان ایجاد شده در پارانشیم برگ‌‌ می‌‌گذرانند. اوایل فروردین لاروها آماده شفیره شدن در عمق ۱- ۰.۵ سانتی متری خاک شده و از اواخر فروردین پروانه ها به پرواز در‌‌ می‌‌آیند و پس از چند روز تغذیه از شهد گل گیاهان مختلف بــه جفتگیری و سپس به تخمریزی در لایه 0.۵ سانتیمتری بخش سطحی خاک و ندرتاً در شکافهای موجود در خاک و زیر کلوخه ها‌‌ می‌‌پردازند. لاروهای سن اول از تخمهای تفریخ شده خارج‌ می‌شوند و بدون تغذیه به اعماق خاک رفته و تا موقع رویش گندم در پاییز بی حرکت باقی‌‌ می‌‌مانند. این حشره یک نسل در سال دارد.

شکل ۵۵ – یک دسته تخم S. temperatella

مدیریت تلفیقی آفت

سوزاندن کاه و کلش بعد از برداشت محصول و قبل از کاشت محصول جدید آلودگی را کاهش‌‌ می‌‌دهد. توصیه‌ می‌شود به خاطر آسیبهای وارده به خاک بر اثر آتش زدن کـاه و کلش این کار هر چهار سال یکبار در مزارع آلوده صورت پذیرد. از آنجایی که این آفت اکثرا در کوهپایه‌ها زمین‌های شیبدار و دیمزارهای ضعیف گسترش دارد لذا بهتر است که این گونه زمین‌ها بیشتر به مراتع اختصاص یابند و از کشت غلات در این اراضی کم بازده خودداری شود و در صورت کشت غلات اراضی به خوبی تقویت گردند تا بتوانند خسارت آفت را تا اندازه ای تحمل نمایند. همچنین شخم عمیق بلافاصله بعد از برداشت محصول در کاهش لاروهای سن اول تابستان گذران و شخم در مزارع به آیش گذاشته شده برای جلوگیری از نشو و نمای آفت بر روی علف‌های هرز و بذور سبز شده بسیار مؤثر است. تناوب زراعی با حبوبات نیز به شرط مبارزه با علف‌های هرز‌ می‌تواند جمعیت آفت را کاهش دهد. اما سمپاشی‌های رایج بر علیه سن مادر و پوره‌های سن گندم نتایج چندان مطلوبی در جهت کاهش جمعیت پروانه‌ مینوز برگ گندم ندارد و در نهایت اینکه مشخص گردیده کـــه در مزارع دیم که جایگزین مراتع‌ می‌گردند آلودگـــی گـاهی بـه ۱۰۰ درصد‌‌ می‌‌رسد زیرا زیستگاه اصلی این آفت مراتع بوده که با تخریب آنها و جایگزین شدن گندم و همچنین کشت غلات در مزارع هم جوار مراتع آلوده به‌ مینوز، جمعیت این حشره رو به فزونی نهاده است.

شکل ۵۶ – مقایسه قطعه بسیار آلوده و قطعه نسبتاً سالم گندم

پروانه دانه خوار گندم

نام علمی: .Apamea sordens Hfn

خانواده: Noctuidae

مشخصات زیست شناسی خسارت و کنترل

این حشره خاکستری مایل به قهوه‌ای است و طول بدن آن به ١٧-١٦‌ میلیمتر‌ می‌رسد. رنگ عمومی بالهای جلویی قهوه‌ای روشن با لکه‌های موجی کرم رنگ در تمام سطح آن‌ می‌باشد. در قسمت یک سوم طول بال از طرف قاعده نزدیک به رگبال جلویی، یک لکه کرم رنگ بیضی شکل نمایان است و در فاصله دو‌ میلیمتری همین لکه به طرف حاشیه بال و نزدیک به رگبال جلویی یک لکه لوبیایی شکل که کمی بزرگتر از لکه قبلی است دیده‌ می‌شود. حاشیه بالهای جلویی دارای ریشکهای کوتاه قهوه‌ای رنگ بوده و رنگ عمومی بالهای عقبی کرم با رگبالهای قهوه‌ای مشخص و روشن است. رنگ عمومی لارو در فصل رویش گندم سبز روشن‌ می‌باشد که بعداً و در زمان برداشت محصول به رنگ کرم گرایش پیدا‌ می‌کند ولی لارو در انتهای رشد دارای رنگ عمومی خاکستری تیره مایل به قهوه‌ای است. در پشت بدن یک نوار خاکستری کمرنگ در سراسر طول بدن ادامه داشته و دو نوار خاکستری باریکتر از نوار پشتی و به فاصله دو‌ میلیمتر از این نوار در سراسر طول بدن ادامه دارد. شفیره خرمایی رنگ است. در انتهای بدن دو عدد زائده خار مانند قهوه‌ای با چهار عدد موی ظریف خرمایی رنگ دیده‌‌ می‌‌شود.

شکل ۵۷ – شفیره Apamea sordens Hfn. در محل شفیرگی

این آفت در آذربایجان، مناطق مرکزی ایران شامل چهار محال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و زنجان همچنین در مناطق تهران و کردستان دیده شده است. گیاهان‌ ‌ میزبان آن تاکنون گندم، جو، یولاف، چاودار و ذرت شناسایی شده‌اند. این آفت گهگاه طغیانی شده و خساراتی را به بار‌‌ می‌‌آورد.

پروانه دانه خوار گندم در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد تخمهای خود را روی برگ و خوشه گندم و غلات وحشی از قبیل Calamagrostis epigeos‌‌ می‌‌گذارد.

شکل ۵۸ – پروانه آفت دانه خوار گندم که تازه از شفیره خارج شده است

پروانه ها شبها ظاهر شده و به طرف نور گرایش دارند. در اوائل خرداد تخمها تفریخ شده و لاروهای کوچک و زرد رنگی بیرون‌‌ می‌‌آیند که به طرف خوشه های گندم رفته و خود را زیر پوششهای دانه مخفی‌ می‌کنند.

این لاروها به تدریج داخل پوششهای داخلی دانـه شـده شروع به فعالیت و تغذیه از دانه‌های گندمهای نارس‌‌ می‌‌نمایند. هنگام برداشت محصول که دستجات گندم را روی زمین توده‌‌ می‌‌کنند لاروهای کرم رنگ با کپسول سرقهوه‌ای زیر آنها جمع شده و یا در داخل غلاف برگها و ساقه رفته و به تغذیه خود ادامه‌ می‌دهند. به طوری که با جابجا کردن دستجات گندم لاروها به زمین ریخته و تحرک زیادی از خود نشان‌‌ می‌‌دهند. لاروها نورگریز بوده و خود را داخل خاک زیر کلشها، داخل ساقه وغلاف برگها مخفی‌‌ می‌‌کنند.

شکل ۵۹ – لارو کامل دانه خوار گندم

در مزارعی که به وسیله کمباین برداشت‌ می‌شوند لاروها همراه با دانه‌های گندم به داخل انبار کمباین منتقل شده و هنگام تخلیه قابل رویت اند. زمستان گذرانی به صورت لاروهای ناکامل داخل ساقه ها غلاف برگها، زیر کلشها، و نیز در عمق بسیار کم خاک به شکل حلقوی داخـل پـیـلـه خـاکی‌ می‌باشد. لاروها در اسفند و فروردین به فعالیت پرداخته و به شدت از برگها و ساقه‌های گندم تغذیه کرده سپس بـه شـفیـره تبدیل شده و حشرات کامل در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد ظاهر‌ می‌گردند. این آفت یک نسل در سال دارد.

شکل ۶۰ – تغذیه شبانه لارو دانه خوار گندم

اقداماتی که در مهار نمودن آفت موثرند عبارتند از: کشت ارقام زودرس برداشت به موقع محصول، جمع آوری بقایای کلش، شخم پاییزه و یا زمستانه برای از بین بردن لاروهای زمستان گذران و رعایت اصول تناوب زراعی.

پروانه ساقه خوار غلات

نام علمی: Ochsenheimeria vacculella

خانواده: Ochsenheimeriidae

مشخصات زیست شناسی خسارت و کنترل

رنگ عمومی بدن و بالهای جلو این پروانه قهوه‌ای خاکستری و دارای نقاط روشن است. رنگ سطح زیرین بدن روشن تر‌ می‌باشد. بند ششم شکم از سطح پشتی زرد روشن شاخه بوده که از مشخصات بارز آفت‌ می‌باشد. فرق سر پوشیده از فلسهای باریک انبوه و کاهی رنگ است که در انتها دو‌ می‌شود چشمهای مرکب گرد و نسبتاً کوچک بوده ضمناً یک جفت چشم ساده نسبتاً بزرگ در کنار حفره‌های شاخک دیده‌‌ می‌‌شود. شاخک ساده و کوتاه است.

شکل ۶۱ – پروانه ساقه خوار غلات O.vacculella

این آفت اولین بار در منطقه اصفهان دیده شد ولی آن را در مناطق کرج، اراک و قزوین نیز به‌ میزان اندک‌‌ می‌‌توان یافت. این آفت گذشته از گندم روی جو، چاودار و تعدادی از گیاهان غیر اهلی خانواده گندمیان فعالیت‌ می‌کند. خسارت این آفت‌‌ می‌‌تواند چشمگیر باشد. این حشره یک نسل در سال دارد. زمستان گذرانی به صورت تخم در شکاف دیوارهای حاشیه مزارع غلات صورت‌ می‌گیرد. لاروها در اواخر زمستان و اوایل بهار از تخم خارج شده و توسط جریان باد به گیاهان‌ ‌ میزبان منتقل‌ می‌شوند. لارو زرد متمایل به سفید با سرسیاهرنگ است که دارای دو ناحیه قهوه‌ای تیره روی پیش گرده و بند آخر شکم‌ می‌باشد.

شکل ۶۲ – تغذیه لارو O.vacculella از خوشه در غلاف

لاروهای سنین اولیه پس از انتقال به روی‌ ‌ میزبان از پهنک برگ و لاروهای مسن تر از ساقه یا خوشه تغذیه‌ می‌کنند که در این صورت خوشه خشک یا سفید‌ می‌شود. تا قبل از شفیرگی هر لارو‌ می‌تواند به چندین ساقه خسارت بزند. شدیدترین خسارت را لاروهایی وارد‌ می‌کنند که مستقیماً از خوشه و یا قسمتهای زیر آن تغذیه کرده و باعث خشک شدن خوشه و ایجاد حالت «خوشه سفیدی»‌ می‌شوند. دوره شفیرگی در اوایل خرداد و لابلای برگ پرچم و یا ساقه‌ ‌ میزبان طی شده و حشرات کامل در نیمه دوم خرداد ماه از پیله خارج‌ می‌شوند. تابستان را در شکاف دیوارهای حاشیه مزارع به سر برده و در اواخر فصل جفت گیری و در همان محل تخمریزی‌‌ می‌‌کنند. این آفت فقط در طی روز فعال است. درصد قابل توجهی از لاروهای آفت زمانی که وارد مرحله شفیرگی‌ می‌شوند توسط زنبورهایی از خانوادههای Braconidae و Eulophidae پارازیته‌ می‌شوند. نقش پرندگان نیز در از بین بردن این آفت چشمگیر‌‌ می‌‌باشد.

در حال حاضر هیچگونه اقدام کنترلی علیه این آفت الزامی نیست.

شکل ۶۳ – لاروهای سن یک آفت بر روی شبکه تارهای ابریشمی و انتشار آنها توسط باد در سطح مزرعه

شکل ۶۴ – خسارت اصلی آفت به صورت حالت خوشه سفیدی در سطح مزرعه

پروانه خوشه خوار گندم

نام علمی: .Cnephasia pascuana Hb

خانواده: Tortricidae

مشخصات زیست شناسی خسارت و کنترل

این آفت اولین بار در مزارع غلات منطقه دزفول مشاهده شده است. خروج حشره کامل بین اواخر اسفند تا اواخر اردیبهشت ماه صورت‌‌ می‌‌گیرد. حشرات ماده پس از جفت گیری تخمریزی کرده و لارو سن اول پس از خروج از تخم بدون آنکه تغذیه نماید جای مناسبی برای گذراندن تابستان پاییز و زمستان پیدا‌ می‌کند و در آنجا با تنیدن یک پیله ابریشمی به حالت غیر فعال درآمده و تا اواخر بهمن ماه همین به حالت باقی‌‌ می‌‌ماند در منطقه دزفول جای مناسب، درختان سپیدار‌ می‌باشند. لارو سن یک پس از طی این مدت از پیله خارج شده و خود را به وسیله تارهای ابریشمی آویزان کرده تا به وسیله باد به منطقه مناسب جهت تغذیه منتقل گردد. لارو تا سن پنجم از برگهای غلات تغذیه نموده و در ســن بعدی ساقه و خوشه را مورد حمله قرار‌ می‌دهد.

شکل ۶۵ – لارو . Cnephasia sp

این آفت شش سن لاروی دارد. لارو پروانه خوشه خوار غلات سرانجام در انتهای خوشه به شفیره تبدیل شده و در نهایت حشره کامل خارج‌ می‌شود. این آفت یک نسل در سال دارد.‌ میزان خسارتی که در اثر حمله این آفت ایجاد‌‌ می‌‌گردد در اثر تأثیر بر تعداد دانه‌های هر سنبله و وزن هزار دانه‌ می‌باشد. در نهایت با توجه به هزینه مبارزه و قیمت گندم، با تراکمی از لاروهای آفت‌ می‌باید مبارزه کرد که خسارت آنها منجر به آلودگی ٨٤ بوته در مترمربع گردد.

شکل ۶۶ – حشره کامل .Cnephasia sp

منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی