نماتد مولد گره ریشه و کنترل آن

نماتد مولد ريشه گرهي (Root –Knot Nematode)

اين نماتد مهمترين نماتد انگل گياهي است كه بيشترين خسارت را به انواع محصولات زراعي،باغي و… وارد مي‎كند و شايد بتوان گفت  هيچ گياهي نيست تا از آلودگي وحمله اين نماتد مصون باشد.اولين بار در سال 1855 توسط Berkeleyدر گلخانه اي در انگلستان روي ريشه هاي خيار مشاهده شد و در ايران روي 19 تيره  گياهي ازجمله: گوجه فرنگي، سيب زميني ، چغندر قند و انواع كدویيان از مهمترين ميزبانهاي اين نماتد هستند. علایم بيماري ناشي از اين نماتد ،بيشتر روي ريشه ها ظاهر مي‏شودكه علایم بصورت  گره ،گره شدن ،وبرجستگي هاي گره مانند وپوسيدكي خشك ظاهر مي شود كه در گياهان جوان ممكن است منجر به مرگ آنها شود ودر گياهان مسن بصورت كوتولگي، كاهش رشد، زردي گياه و گاهي پژمردگي گياه در ساعات گرم روز مي‌باشد.

شکل شناسی نماتد:

نماتد نر كرمي شكل و نماتد ماده Meloidogyne گلابي شكل است كه نماتد ماده پس از جفت گيري و يا حتي بدون جفت گيري با نماتد نر، توليد تخم مي‌كند و تخم ها را در داخل يك كيسه (Egg sac) ژلاتيني به منظور محافظت قرار مي‎دهد. تخمها ممكن است همگي و يا بعضي از آنها در داخل يا خارج بافت هاي ريشه گذاشته شوند و به همين صورت  زمستانگذراني مي‌كنند و سپس در فصل بهار اين تخم هاتفريخ (Hatch) شده ولارو سن دوم آنها به گياه ميزبان حمله مي‏كند.حدود 95 درصد از بيماري ريشه گرهي در اثر چهار گونه  زير ايجادمي‎شوند:

1- Meloidogyne arenaria : اين گونه در مناطق معتدل فعاليت بيشتري دارد.

2-Melaidogyne hapla  : اين گونه در مناطق خشك و مرطوب و خاكهاي كمي اسيدي فعال تر است.

3-Meloidogyne incognita  : اين  گونه در مناطق گرم و خشك خسارت بيشتري وارد مي كنند.

4-Meloidogyne javanica  : اين گونه  در خاكهاي با PH بالاتر فعاليت دارد

نماتد ها، موجودات کرمی شکل هستند که به صورت انگلی، شکارگر و آزاد زی وجود دارند. نماتد ها اکثرا دوجنسی (نر و ماده) بوده و در خاک، آبهای روان، دریاها، اقیانوس ها و حتی بدن موجودات زنده زندگی می کنند. نماتد های انگل گیاهی اکثرا کرمی شکل و کشیده بوده و طول بالغ آنها از حدود 5/0 میلی متر تا یک سانتیمتر متغیر است که بیشتر آنها کمتر از دو میلی متر طول دارند. شکل ماده تعدادی از نماتد های انگل گیاهی، متورم و به اشکال دو کی، کیسه ای و کروی نامنظم می باشد. اکثر نماتودهای انگل گیاهی، خاکزی هستند و به ریشه گیاهان حمله ور می شوند که مهمترین آنها، نماتودهای ریشه گرهی، نماتدهای سیستی (کیستی) و نماتودهای مولد زخم بوده ولی بعضا از طریق خاک، به قسمت های هوایی گیاه، شامل ساقه و بذر نیز وارد می گردند. در موارد نادر نیز، بذرزاد می باشند.

نحوه خسارت نماتد ها:

نماتد های گره ریشه  از عوامل محدود کننده ی رشد و تولید محصولات کشاورزی و بخصوص محصولاتی مانند سبزی و صیفی هستند که سالیانه خسارت های زیادی در سراسر جهان به این محصولات وارد می کنند و موجب کاهش کیفیت این محصولات می گردند. این نماتد ها دامنه ی میزبانی وسیعی دارند و طیف وسیعی از محصولات از جمله جالیز، سبزیجات، حببوبات و محصولات علوفه ای،دانه های روغنی،درختان ،درختچه ها،گل های زینتی و حتی علف های هرز را مبتلا می سازند. این نماتد ها با فعالیت روی ریشه های گیاه، باعث به وجود آوردن غده یا گره هایی روی ریشه و بخصوص ریشه های فرعی می گردند و بدین ترتیب ریشه گیاه آلوده به این نماتود نمی تواند وظایف اصلی خود یعنی جذب آب و مواد غذایی از خاک و انتقال آنها به سایر قسمت های گیاه را به خوبی انجام دهد و این مسئله منجر به بروز نشانه های ظاهری در اندام های هوایی گیاه از جمله ضعف عمومی ، کم رشدی و زردی و کوتولگی می گردد.

روشهای کنترل نماتدها:

پيشگيري وكنترل

بهترين روش ،استفاه از ارقام مقاوم مي‌باشد.

تا کنون روش های متعددی در کنترل نماتد های گره ریشه به کار گرفته شده است، اما هر یک از این روش ها محدودیت های خاص خود را دارند که از آن جمله می توان به اقتصادی نبودن، عدم قابلیت اجرا در سطح وسيع و اثرات سوء زیست محیطی اشاره نمود. این روش ها به طور خلاصه عبارتند از:

1- کنترل شیمیایی: استفاده از سموم نماتد کش به دلیل اثرات سویی که برای مصرف کنندگان محصولات کشاورزی و محیط زیست دارند کمتر توصیه می شوند.

۲- کنترل بیولوژیک: مبارزه بیولوژیکی در مورد نماتد های انگل گیاهی و به خصوص نماتودهای ریشه گرهی به دلیل اقتصادی نبودن یا عدم قابلیت کاربرد در سطح وسیع، در اکثر کشورها متداول نگردیده است. از عوامل کنترل بیولوژیک نماتدهای گره ریشه  می توان به استفاده از چند قارچ و باکتری و همچنین استفاده از گل جعفری و یا عصاره دانه درخت چریش به دلیل داشتن ماده سمی اشاره نمود.

3- آیش و تناوب: بکار گیری تناوب زراعی نیز به دلیل وجود دامنه میزبانی وسیع این نماتد ها، کمتر استفاده می شود. اما بکار گیری یک سیستم گردش زراعی مناسب و با کشت گیاهان غیر میزبان از جمله غلات می توان جمعیت نماتد را در خاک پایین تر از سطح زبان اقتصادی نگه داشت. آیش با نکاشت زمین به همراه دفع علف های هرز میزبان و اعمال شخم تابستانه در زمان آیش به مدت یکسال نیز در کنترل جمعیت نماتود در خاک موثر است.

۴- کنترل های زراعی: استفاده از شخم تابستانه یا غرقابی مزارع آلوده با کشت برنج نیز می تواند تا حدودی باعث کاهش جمعیت و خسارت نماتد گره ریشه  در محصولات میزبان گردد.

۵- آفتاب دهی: استفاده از آفتاب دهی خاک نیز منحصرا در محصولات پر در آمد و بخصوص گلخانه ها مورد استفاده قرار می گیرد. در تحقیقات صورت گرفته روی ضد عفونی خاک گلخانه ها با استفاده از پوشش پلاستیکی و کود حیوانی نشان داده شده است که این روش منجر به کنترل قابل توجه بیماری های خاکزاد؛ از جمله نماتدهای گره ریشه ریشه آفات خاکزی و علف های هرز گردیده است. آفتابدهي خاك(Soil solarization) وضدعفوني خاك با متيل برومايد بميزان200كيلودر هكتار ويا استفاده از واپام بميزان 700 ليتر در هكتار يكماه قبل از كاشت  مؤثر مي‌باشد.استفاده ازبرخي قارچها مانندGliocladium و Paecilomyces و باكتريهایي مانند Bacillus Peneetrans در كنترل بيولوژيكي  اين نماتد نيز مؤثر بوده اند. استفاه از نماتد كشهایي مانندOxamyl ,aldicarb  و fenamiphos در حين كاشت يا افزودن به پاي بوته نيز مؤثر مي‌باشد، اخيراً بطور آزمايشي، گرانول Avermectins كه آنتي بيوتيكي است مترشح Streptomyces avermitilis نيز بكار برده شده و مؤثر بوده است.همچنين ترشحات ريشه بعضي از گياهان مانندگل جعفري خاصيت نماتد كشي دارد وكاشت اين گياه باعث پایين آوردن جمعيت نماتد در خاك مي شود.

۶- کنترل با مصرف کودهای آلی: بر اساس مطالعاتی که در مورد کاربرد موفق کودهای آلی، بخصوص کودهای مرغی و دامی نپوسیده در اصفهان در دو سال متوالی بطور جداگانه، در ماههای گرم سال روی محصول خيار صورت پذیرفت، امکان مبارزه غیر شیمیایی با نماتودهای ریشه گرهی فراهم گردیده است که به دلیل جدید بودن این روش کنترل، چگونگی و مراحل اجرایی آن توضیح داده می شود.

 مراحل و روش استفاده از کودهای آلی در کنترل نماتد های گره ریشه:

الف) ابتدا عملیات آماده سازی زمین در یکی از ماه های گرم سال بسته به منطقه و محصول مورد کاشت طبق روش های مرسوم صورت پذیرد.

ب) کود مرغی نپوسیده و تازه (نوع سالنی) به میزان توصیه شده (۴۰ تن در هکتار) بر حسب وسعت زمین بطور جداگانه و یا در صورت امکان در تلفیق با کود شیمیایی اوره بر حسب آزمایش خاک محاسبه و به طور یکنواخت روی زمین آلوده پخش گردد. با توجه به تاثیر مطلوب مخلوط کود دامی نپوسیده (گاوی) و کود شیمیایی اوره به میزان مورد نیاز، می توان به جای کود مرغی از کود دامی استفاده نمود.

ج) پس از اضافه کردن مخلوط کود مرغی و یا دامی، زمین را شخم زده، و سپس زمین را تسطیح نموده و آبیاری گردد.

د) زمین مورد نظر به مدت یک ماه در همین حالت رها گردد و در طول این مدت هفته ای یکبار آبیاری و در صورت امکان یکی دوبار شخم شود. در زمان شخم، ادوات مربوطه حتما عاری از خاک و ضد عفونی گردد. ها پس از گذشت مدت یک ماه زمین مورد نظر را مجددا شخم زده و سایر عملیات کاشت به شیوه مرسوم صورت پذیرد. لازم به ذکر است که بکار گیری کودهای مذکور، ضمن کاهش چشمگیر نماتد های ریشه گرهی در خاک، جمعیت تعدادی از نماتد های انگل دیگر را نیز کاهش داده و باعث افزایش نماتودهای آزادزی (مفید) می گردد که مجموعا باعث کاهش خسارت مستقیم نماتودهای ریشه گرهی و نماتودهای انگل دیگر و به دنبال آن کاهش بیماری های قارچی می شوند و به این ترتیب رشد و نمو گیاه و میزان محصول نیز افزایش می یابد. کمبود آب در مناطق خشک مهمترین عامل محدود کننده بکارگیری این روش در کنترل نماتودهای انگل گیاهی، مخصوصا نماتودهای ریشه گرهی است که در انتخاب روش مناسب مبارزه با این عوامل بیماری زا باید به آن توجه کرد.