معرفی آفت سرخرطومی گیلاس و راه های مباره با آن

مقدمه

یکی از آفات مخربی که درختان گیلاس و آلبالو را آلوده خواهد کرد آفتی موسوم به “سرخرطومی گیلاس” است. گیلاس و آلبالو میزبان‌های اصلی آفت سرخرطومی هستند اما به سایر محصولات هسته‌دار مانند هلو، بادام، زردآلو و آلو نیز به عنوان میزبان درجه دوم حمله می‌کنند و از آنها تغذیه می کنند. اگرچه این آفت توانایی تخمگذاری بر روی میزبان‌های درجه دوم را ندارد. این آفت که در بیشتر مناطق میوه‌خیز کشور مشاهده می شود با آلوده کردن میوه های سالم می تواند خسارت بسیار زیادی به همراه داشته باشد.

سرخرطومی گیلاس جزء آفات بسیار مخربی است که در سال‌های اخیر خسارت قابل توجهی داشته است. این آفت از میوه تغذیه می‌کند و میتواند خسارت ۱۰۰درصدی ایجاد کند.

همچنین باتوجه به اینکه گلدهی درختان آلبالو زودتر از درختان گیلاس صورت می پذیرد،  درصورت وجود درخت گیلاس و آلبالو در کنار هم، خسارت آفت سرخرطومی بر روی آلبالو بیشتر به چشم می خورد.

گیلاس علاوه بر مصرف تازه‌خوري در تهیه کمپوت و مربا نیز کاربرد دارد. از جمله علل طغیان جمعیت آفت در سالیان اخیر (از سال 1375تاکنون) تغییرات اقلیمی و اکولوژیکی (شامل خشکسالی، عدم بروز سرماي کافی زمستانه و بالطبع عدم یخبندان و…) و افزایش سطح زیر کشت گیاهان میزبان می‌باشد که موجب افزایش جمعیت آفت و خسارت قابل توجه به محصول گیلاس و آلبالو گردیده است. شدت خسارت در بعضی سال‌ها به نحوي بوده که در بعضی باغات منطقه بسطام شاهرود تا 100% محصول آلوده به آفت و غیرقابل استفاده بوده است. طغیان جمعیت آفت بصورت دوره‌اي در نقاط مختلف کشور که کیلاس و یا آلبالو کشت می‌شود گزارش شده است.

دامنه میزبانی و پراکنش:

آفت سرخرطومی گیلاس در سال‌هاي اخیر و در اکثر مناطق کشور که کشت و پرورش گیاهان هسته‌دار مرسوم است از جمله استان‌هاي خراسان شمالی و خراسان رضوي، تهران، مرکزي، آذربایجان‌غربی و سمنان با جمعیت طغیانی روبرو بوده است. به عنوان نمونه اولین طغیان جمعیت آفت در شهرستان شاهرود در سال 1376 مشاهده و گزارش گردید، از آن پس هر ساله جمعیت و پراکنش آفت در حال افزایش و توسعه می‌باشد. گیلاس و آلبالو بعنوان میزبان اصلی و سایر محصولات هسته‌دار نظیر زردآلو، هلو، بادام و آلو بعنوان میزبان درجه دوم تنها به منظور تغذیه مشاهده و ارزیابی گردید.

مشخصات ظاهري:

آفت سوسک سرخرطومی گیلاس (Col. Curculionidae . Rhinchitinae) R.auratus  در حال حاضر بعنوان مهمترین آفت درختان گیلاس، آلبالو و آلبالو چمپا در ایران می‌باشد. حشره کامل به رنگ سبز تا قرمز متالیک به همراه پرزهاي پراکنده در روي بالپوش‌ها است. حشره ماده به طول 10.4 تا 12و متوسط 10.7 و حشره نر به طول 10 تا 10.6 و بطور متوسط 10.1 میلی‌متر است.  حشرات نر داراي یک زائده خار مانند در طرفین پیش گرده و در بالاي Coxa پاهاي جلو می‌باشند. تخم آفت به رنگ سفید تا شیري و بیضی شکل به طول 0.6 تا 0.9 ومتوسط 0.7 میلی‌متر و لارو سن اول 1 تا 1.5 میلی‌متر و لارو بالغ 3.7 تا 11 و متوسط 9.3 میلی‌متر می‌باشد.

زیست شناسی سرخرطومی گیلاس:

زمستان‌گذرانی آفت عمدتا بصورت لارو درون لانه گلی و در عمق  5 تا 10سانتی‌متر خاك است. حشرات کامل سرخرطومی از اواخر فروردین تا اوائل اردیبهشت ماه بسته به شرائط آب و هوایی و اقلیمی مناطق مختلف کشور و همزمان با گلدهی درختان گیلاس بتدریج در طبیعت ظاهر شده و پس از تغذیه از گوشت میوه (بصورت قلوه کن) و معدودي از برگ، به دفعات جفتگیري و سپس تخمگذاري می‌نماید. طول مدت تخم گذاري  28 تا 39روز و بطور متوسط  32.3 روز است. زمان شروع تخم‌گذاري مصادف با ریزش کامل گلبرگ‌ها می‌باشد. هر حشره ماده تنها یک تخم روي هر میوه گیلاس می‌گذارد. تعداد تخم حشرات بالغ ماده بین حداقل  29 و حداکثر 193و متوسط  99.3 عدد شمارش گردید. تفریخ تخم‌ها بین  3 تا  5 روز و طور متوسط 2.4 روز بطول می‌انجامد. طول مدت شفیرگی 30 تا 35 روز و متوسط 29.4 روز می‌باشد. همچنین طول عمر حشرات کامل بین 35 تا حداکثر 60 روز و بطور متوسط 44.2 روز در شرائط آزمایشگاهی (1±25 درجه سانتی‌گراد و روطوبت 40 تا 50درصد)  ثبت گردید. در شرایط طبیعی تخم‌ها پس از یک هفته تا 10 روز تفریخ و لارو سن اول پس از 24 ساعت وارد هسته گیلاس می‌شود. لارو پس از تغذیه از محتویات هسته گیلاس بمنظور ادامه چرخه زندگی و سپس زمستان‌گذرانی وارد خاك می‌شود . طول مدت لاروي بین 18تا 20 ماه طول می‌کشد و لذا یک نسل آفت در مدت 2 سال طی می‌شود.

نحوه خسارت آفت سرخرطومی گیلاس:

از نظر فنولوژي، درختان گیلاس در زمان ظهور اولین حشرات کامل در مرحله گلدهی بوده و در این زمان حدود 50% گل‌ها تلقیح شده‌اند. در ابتدا تغذیه حشرات کامل از کاسبرگ و گاهی برگ‌ها و سپس پس از ظهور میوه بصورت قلوه‌کن از بافت گوشتی گیلاس می‌باشد و محل تغذیه آفت همزمان با رسیدن میوه بصورت سوراخی بر روي گیلاس می‌شود. حشرات بالغ ماده میوه‌هاي نارس (سبز رنگ) را براي تغذیه و تخمگذاري انتخاب می‌نمایند. در تمامی موارد پس از تخمگذاري حشرات بالغ ماده روي تخم را با ماده قهوه‌اي تا سیاه رنگی می‌پوشانند که به صورت یک برآمدگی مخروطی شکلی دیده می‌شود و لذا تشخیص محل تخمگذاري با آثار تغذیه روي میوه از هم قابل تفکیک می‌باشد. در اکثر موارد تخم‌ریزي و تغذیه لارو آفت از هسته موجب ریزش میوه نمی‌شود.

میزان آلودگی گیلاس و آلبالو به آفت سرخرطومی گیلاس تقریبا یکسان است ضمن اینکه با توجه به اختلاف زمانی ظهور گل‌ها و میوه در ارقام مختلف گیلاس و آلبالو، و ظهور زودتر میوه‌هاي آلبالو، معمولا پس از رنگ انداختن میوه آلبالو، حشرات کامل آفت عمدتا بر روي سایر ارقام گیلاس منتقل و اقدام به تخم‌گذاري و تغذیه می‌نمایند. فلذا در مناطقی که آلبالو در جوار گیلاس است میزان خسارت آلبالو بیشتر به نظر می‌رسد. تغذیه حشرات کامل سرخرطومی گیلاس از زردآلو ، آلو و بادام بصورت قلوه‌کن از گوشت میوه بوده و هیچگونه تخم گذاري روي میوه‌هاي مذکور مشاهده نمی‌شود.

مبارزه زراعی:

سرخرطومی گیلاس به صورت لارو در عمق ۵ تا ۱۰ سانتیمتری خاک “زمستان گذرانی” می کند. بنابراین شخم زدن و همچنین یخ آب زمستانه به طور قابل توجهی باعث تلفات جمعیت زمستانگذران این آفت خواهد شد. با این حال توجه داشته باشید که این اقدامات پیشگیرانه باید قبل از فرا رسیدن فصل بهار انجام شود.

از طرفی جمع‌آوری به موقع محصول نیز می تواند بسیار مفید واقع شود. اگر قبل از خارج شدن لارو از هسته میوه، برداشت انجام شود آفت توانایی ورود به خاک را نخواهد داشت و درنتیجه چرخه زندگی آن دچار اختلال خواهد شد. توجه داشته باشید که محصول برداشت شده باید سریعا از باغ خارج شود یا درصورت لزوم از پارچه یا پلاستیک برای پوشش جعبه ها استفاده شود. همچنین لارو‌هایی که بر روی پلاستیک و پارچه قرار میگیرند را را معدوم کرده تا درنهایت جمعیت آفت کاهش پیدا کند.

مبارزه فیزیکی: 

در این مرحله کشاورزان باید هنگام صبح و غروب با قرار دادن یک پارچه در زیر درخت و تکان دادن شاخه ها به جمع آوری و نابودی این آفت و در نهایت کاهش جمعیت آن ها اقدام کنند.

کنترل شیمیایی:

بهترین زمان سم پاشی علیه این آفت، زمانی بوده که گلبرگ های گیلاس شروع به ریزش می کنند. اگر سابقه حضور آفت سرخرطومی گیلاس پیش از این نیز در باغ دیده شده باشد، یک بار در زمان ریزش گلبرگ ها سمپاشی را انجام داده و و سپس به فاصله دو هفته بعد دوباره سمپاشی را تکرار کنید.

تفسیر نتایج و توصیه‌اي فنی در خصوص کنترل آفت:

آفت سرخرطومی گیلاس R. auratus (Scop) گونه غالب سرخرطومی گیلاس است. این آفت در سالیان اخیر (از سال 75 تاکنون)  بعلت عدم وقوع سرماي کافی زمستانه و تغییرات اقلیمی و اکولوژیکی هر ساله با جمعیتی بالا و طغیانی ظاهر می‌شود و علیرغم سمپاشی‌هاي متعدد باغداران در طول فصل به علت عدم اطلاع از زمان مناسب سمپاشی متاسفانه خسارت بسیار زیادي به محصول گیلاس و آلبالو و بعضا زردآلو و بادام وارد می‌سازد.  با توجه به مطالعات انجام شده و یبولوژي آفت توصیه‌هاي زیر به منظور کنترل جمعیت آفت توصیه می‌گردد.

1-تکان دادن شاخه‌هاي گیلاس بر روي پارچه و یا تور در صبح زود و یا غروب در پس زمان تلقیح گل‌ها و جمع‌آوري حشرات کامل و انهدام آن‌ها

2-شخم عمیق پاییزه و یخ‌آب در کنترل لاروهاي زمستان‌گذران در خاك می‌تواند موثر باشد.

3- جمع‌آوري بموقع محصول و انتقال سریع محصول به خارج از باغ (با توجه به اینکه حدود 30 تا 40% لاروها فرصت خارج شدن از هسته میوه را در قبل از برداشت محصول پیدا نمی‌کنند لذا پس از جمع‌آوري محصول و انتقال به جعبه در اثر گرما، لاروها خارج و براي ادامه سیکل زندگی به سمت زمین و انتقال به داخل خاك حرکت می‌نمایند) لذا انتقال سریع محصول به بیرون باغ و یا حداقل پهن نمودن چادر و یا نایلون در زیر جعبه‌ها و جمع‌آوري لاروهاي خارج شده از میوه و جعبه‌ها و سپس جمع‌آوري لاروها و انهدام آن‌ها در کاهش جمعیت آفت در سال بعد موثر است.

4- سمپاشی با یک سم فسفره تماسی در صورت لزوم و با نظر کارشناس در باغات و مناطق با سابقه آلودگی پس از ریختن حدود 50% گلبرگ‌ها و تکرار آن در 10 یا 15 روز بعد در صورت مشاهده حشرات کامل روي درخت.

مدیریت تلفیقی آفت:

منظور بررسی روش‌هاي کنترل آفت یک باغ گیلاس به مساحت تقریبی 1.5هکتار تیمارهاي 1-شخم پاییزه 2-روتیواتور 3-یخ آب زمستانه 4-شخم پاییزه و یخ‌آب 5-شاهد (سمپاشی) 6- شاهد (بدون سمپاشی) اعمال گردید. بر اساس نتایج حاصله تیمار سمپاشی با سم فسفره تماسی گوارشی نسبت به سایر تیمارها در سطح 01/0 اختلاف معنی‌داري داشته است. همچنین تیمار روتیواتور بعد از تیمار سمپاشی نسبت به سایر تیمارها برتري داشته است. در راستاي تولید محصول سالم و به منظور کاهش یا حذف مبارزه شیمیائی روي محصول، آزمایشی با چهار تیمار یخ‌آب زمستانه، شخم پاییزه، تلفیق شخم پاییزه و یخ‌آب زمستانه و استفاده از کولتیواتور بهمراه تیمار شاهد که در آن هیچگونه عملیاتی انجام نشده بود، به اجرا در آمد. نتایج حاصل از انجام طرح درمناطق مختلف نشانگر تاثیر مثبت تیمارهاي شخم پاییزه وتلفیق شخم پاییزه و یخ‌آب زمستانه درکاهش جمعیت و در نتیجه کاستن از میزان آلودگی بوده است.