وزارت جهاد کشاورزی
سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
« مدیریت تغذیه گیاه در زراعت گندم و جو »
مقدمه
کود یکی از مهمترین نهاده های کشاورزی است که بیشترین نقش را در افزایش تولیدات کشاورزی دارد. ثابت شده است که ۴۷ درصد کل تولیدات کشاورزی وابسته به مقدار مصرف بهینه کود میباشد که از این میزان نقش کودهای ازت ۵۶ درصد کودهای فسفات ۵ درصد و کودهای پتاس ۳۴ درصد میباشد. متأسفانه مصرف بی رویه و نامتعادل کودها موجب تشدید برخی کمبودها و کاهش حاصلخیزی خاک نیز شده است.
برای تعیین نیاز کودی گیاهان آگاهی از سطوح حاصلخیزی خاک نیاز غذایی گیاهان و نحوه مدیریت مزرعه دارای اهمیت زیادی است. تعیین نیاز غذایی هر گیاه با توجه به خصوصیات خاک میتواند در بدست آوردن حداکثر بهره وری کمک کرده و از مصرف بی رویه کودهای شیمیایی جلوگیری نماید و همچنین عملکرد مناسب اقتصادی بدست آورد بهترین روش کوددهی که نه تنها در طی فصل رویش بوده، بلکه هنگامی است که گیاه به مواد غذایی بیشتری نیاز دارد. بالاترین بازده اقتصادی برای هر واحد کود شیمیایی مصرفی زمانی بدست می آید که میزان کود در خاک در شرایط کمبود باشد. به عبارتی بتواند مقدار عنصر غذایی در خاک را به یک حد مشخص و از قبل پیش بینی شده برساند.
بنابراین با اجرای مدیریت صحیح مصرف کود میتوان به اهدافی نظیر حفظ حاصلخیزی خاک جلوگیری از تخریب خاک حفظ محیط زیست جلوگیری از آلودگی آبهای زیر زمینی پایین آوردن هزینه های تولید دستیابی به عملکرد اقتصادی و تولید محصول با کیفیت رسید. در این نشریه سعی شده است که با اهمیت و نقش عناصر غذایی عناصر پر مصرف و کم مصرف و نقشهای متعددی که در گیاه دارند علائم کمبود آنها و مدیریت مناسب مصرف بهینه کود که داشتن یک کشاورزی پایدار و در نهایت تولید محصول سالم برای بهره برداران بیان شود. امید است که با بکارگیری نتایج یافته های تحقیقاتی در بخش کشاورزی گامی مؤثر در اعتلای بخش کشاورزی و اقتصاد کشور برداریم.
برنامه اول
معرفی عناصر غذایی و تشخیص علائم کمبود آنها در گیاه
عناصر غذایی و نقش آنها در رشد گیاه
بطور کلی در تغذیه گیاهان از ۲۱ عنصر غذایی استفاده میشود. عناصر کربن اکسیژن و هیدروژن معمولاً از طریق هوا تأمین میشوند عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان از نظر مقدار مصرف به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) عناصر با نیاز بالا یا پر مصرف که شامل شش عنصر نیتروژن فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد می باشند.
ب) عناصر با نیاز کمتر یا کم مصرف که شامل آهن، روی، مس، منگنز، بر، مولیبدن و کلر میباشند، که برای رشد گیاه نقش حیاتی دارند.
علایم کمبود عناصر غذایی ناشی از اختلال در متابولیسم گیاهان با فعالیت های درونی گیاه است و اکثراً اختصاصی هستند و اثرات مهمی را در گیاهان از جمله نقش فیزیولوژیکی، نقش فعال کننده یک آنزیم یا تنظیم کننده میزان یک آنزیم و یا به عنوان ساختمان تشکیل دهنده یک متابولیت یا سوخت و ساز بر عهده دارند.
محل ظهور کمبود یک عنصر غذایی بستگی به وسعت و میزان انتقال عناصر از برگهای پیر به قسمت های جوان گیاه دارد.
عناصر ازت، فسفر و پتاسیم به راحتی از برگهای پیر به برگهای جوان جابجا شده و علایم کمبود آنها در برگهای پیر مشاهده میشود.
عناصر کلسیم، بر و منگنز بر عکس به راحتی از برگهای جوان به برگهای پیر جابجا شده و علایم کمبود آنها در برگهای جوان مشاهده میشود.
نقش عنصر ازت و علائم کمبود آن در گیاه
- در ساختن پروتئینهای گیاهی و در ساختمان کلروفیل وجود دارد.
- باعث طولانی شدن دوره رشد گیاه می گردد.
- موجب رشد سریع گیاه افزایش ساقه برگ و افزایش میزان درصد پروتئین میگردد.
- کمبود این عنصر سبب زرد شدن برگهای پیر و در نهایت توقف رشد می شود.
- در حالت اولیه رنگ تمام برگها سبز تیره و نقاط تیره و روشن در برگهای پیر بوجود می آید.
- از دیگر علایم کمبود ازت تأخیر در رسیدن دانه ها و تولید خوشه های کوچک است.
نقش عنصر فسفر و علائم کمبود آن در گیاه
در تمام فرآیندهای درونی گیاد دخالت دارد و در نتیجه شکسته شدن تولید انرژی فراوان میکند.
سبب ازدیاد رشد و تولید ریشه های قوی و استحکام گیاه و افزایش کیفیت دانه میشود. کمبود آن رشد قسمتهای هوایی گیاه و ریشه را کند و متوقف میکند و برگ ها کوتاه باریک و نازک میشوند.
نقش عنصر پتاسیم و علائم کمبود آن در گیاه
بیش از ۵۰ نوع آنزیم بصورت مستقیم و غیر مستقیم توسط پتاسیم فعال میشوند.
باعث افزایش مقاوت گیاه به خشکی یخبندان شوری خاک بیماری ها و آفات میشود.
از علایم بارز کمبود پتاسیم سوختگی حاشیه برگهای پایین و پیر گیاه است.
نقش عنصر کلسیم و علائم کمبود آن در گیاه
- در ساخت دیواره سلولی که از جنس پکتات کلسیم است نقش اساسی دارد.
- در طویل شدن و تقسیم سلول نقش مهمی دارد.
- یکی از علائم کمبود کلسیم در برگهای جوان انتهای شاخه این است که شکل چروکیده و کج شده به خود میگیرند.
- کمبود این عنصر بسیار غیر معمول بوده و گزارش نشده است.
نقش عنصر منیزیم و علائم کمبود آن در گیاه
- در ساختمان سبزینه گیاه نقش دارد و فعال کننده آنزیم های گیاهی است.
- علایم کمبود منیزیم معمولا در اواخر فصل رشد ظاهر می شود.
- علائم زردی برگها ابتدا در برگهای پیر شروع میشود و به تدریج به طرف برگهای جوان پیشروی میکند رنگ لکه های قهوه ای تیره و یا متمایل به قرمز میباشد.
نکته : آنزیم به ترکیبات شیمیایی گفته میشود که در سوخت و ساز گیاه نقش فعال کننده دارد به عبارتی باعث تسریع در فعالیتهای گیاه میشود.
نقش عنصر گوگرد و علائم کمبود آن در گیاه
- در تنظیم و ساخت قند نشاسته و همی سلولز مؤثر است.
- در نتیجه کمبود این عنصر ساخت پروتئین متوقف می شود.
- زردی برگها روی برگهای جوان اتفاق میافتد (برخلاف ازت) و در حالت شدت کمبود آن خوشه تشکیل نمی شود.
نقش عنصر آهن و علائم کمبود آن درگیاه
- در ساخت کلروفیل سبزینه برگ تولید کربوهیدراتها، تنفس سلول احیای شیمیایی نیترات و سولفات و جذب ازت نقش دارد. کمبود آن به دلیل کاهش کلروفیل در برگ موجب زردی در برگهای جوان میشود.
- در غلات برگهایی که دچار کمبود آهن شده اند راه راه به نظر می رسند.
نقش عنصر روی و علائم کمبود آن در گیاه
- در ترشح هورمون اکسین و تولید پروتئین نقش اساسی دارد.
- در تنظیم آب گیاه دخالت دارد.
- کمبود آن در بافتهای جوان ظاهر میشود.
- علائم عمومی کمبود آن توقف رشد گیاه ضعیف بوده و در جوانه زنی باعث توسعه رنگ سبز روشن و رنگ مایل به زرد در برگهای جوان میشود.
- باعث کاهش فاصله بین گره ها در ساقه گیاه شده و گیاه کوتوله میشود.
نقش عنصر مس و علائم کمبود آن در گیاه
- در متابولیسم پروتئین و کربوهیدرات ها و در تثبیت ازت و فعالیت های آنزیمی نقش دارد.
- در غلات کمبود آن ابتدا در نوک برگ در مرحله پنجه ظاهر میشود.
- در موارد کمبود بسیار شدید آن خوشه تشکیل نمیشود و حتی در انتهای خوشه نیز دانه درست نمی شود.
نقش عنصر منگنز و علائم کمبود آن در گیاه
- مشارکت در سیستمهای آنزیمی دارد که گیاهان حساسیت متفاوتی نسبت به کمبود آن نشان می دهند.
- سیب زمینی، غلات و درختان میوه بیشترین حساسیت را نسبت به کمبود آن دارند.
- منگنز با آهن در گیاه اثر متقابل دارد و فراوانی آن مانع جذب آهن میشود.
- در غلات کمبود آن با ظهور نقاط قهوه ای رنگ روی حاشیه برگهای بالایی مشاهده میشود.
- برگهای جوان زرد و رنگ پریده و پژمرده می شوند.
نقش عنصر بر و علائم کمبود آن در گیاه
- بیشترین اهمیت را در فرآیند تشکیل دانه و میوه دارد.
- در جوانه زدن گرده تشکیل دانه میوه و انتقال مواد فتوسنتزی نقش اساسی دارد
- علایم کمبود آن در برگ شاخه میوه و حتی ریشه گیاه مشاهده می شود.
نقش عنصر مولیبدن و علائم کمبود آن در گیاه
- برای فعال کردن آنزیم های باکتریهای تثبیت کننده ازت در بقولات واحياء نيترات ضروری است.
- کمبود آن شبیه به علایم کمبود ازت و آهن است در بسیاری از مزارع ایران گره بندی ریشه دچار مشکل می شود.
- از علایم کمبود آن وجود نوار زرد رنگ طولی در برگهای میانی است.
- در شرایط حاد گیاه خوشه خالی تولید می کند.
نقش عنصر کلر و علائم کمبود آن در گیاه
- نیاز گیاه به کلر به عنوان یک عنصر غذایی بسیار ناچیز است
- علائم کمبود آن در شرایط گلخانه ای مشاهده میشود
منبع: سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی – سازمان جهاد کشاورزی ایلام – تهیه و تنظیم: مهندس کاظم سیاوشی
