عدم تأمین نیاز سرمایی و علائم آن
درختان مناطق معتدله، در مناطق گرمتر قادر به خروج از رکود نیستند. در درختان پسته‌اي که سرماي لازم را دریافت نکرده‌اند، رشد برگچه‌ها کامل نبوده و برگ‌ها داراي تعداد کمتري برگچه هستند و گاهی عادت میوه‌دهی نیز تغییر می‌کند. بدین صورت که میوه‌ها به صورت انتهایی روي شاخه‌هاي سال جاري تشکیل می‌شوند، در حالی که در حالت طبیعی به صورت جانبی روي شاخه یک ساله تشکیل می‌شوند. این پدیده بیشتر در قسمت‌هاي جنوبی درخت اتفاق می‌افتد. در این حالت ممکن است گل‌هایی تنها در کنار جوانه برگ ظاهر شوند که مجبور خواهند بود به صورت بکرباري رشد کنند. با تغییر در سیستم میوه‌دهی، میوه‌هایی که باید به طور معمول طی دو سال آماده تولید می‌شدند (از تشکیل جوانه تا تولید میوه)، در یک سال تولید می‌شوند که نامطلوب است. از طرفی چون جوانه انتهایی، گل می‌باشد، بنابراین جوانه رویشی براي گسترش شاخه‌هاي جدید در سال آینده وجود ندارد و در نهایت منجر به مرگ سر شاخه‌ها خواهد شد. همچنین در صورت عدم تأمین به موقع نیاز سرمایی، شکفتن جوانه‌ها با تأخیر صورت گرفته و تولید گرده در بیشتر گل آذین‌ها به شدت پایین می‌آید. اکثر گل آذین‌ها ممکن است عقیم بوده و ریزش کنند. جوانه‌هاي گل ماده نیز از نظر ظاهري ضعیف و پایداري آن‌ها روي شاخه کم است و حتی اگر با گرده مناسب نیز تلقیح شوند، ریزش کرده و در نتیجه تشکیل میوه و عملکرد به شدت کم خواهد شد. به طور خلاصه، عدم تأمین نیاز سرمایی در پسته موجب کاهش رشد میانگره‌اي، کاهش تعداد برگچه و کاهش سطح برگ، کاهش وزن‌تر و خشک برگ، افزایش درصد برگ‌هاي غیرطبیعی، کاهش تولید گرده، ریزش زیاد جوانه‌ها، تأخیر در گلدهی و برگ‌دهی، تشکیل میوه کم حتی در سال پرمحصول، تولید گل به صورت جانبی و انتهایی بر روي شاخه‌هاي فصل جاري می‌شود.
نیاز سرمایی
مطلوب بودن یک گونه گیاهی، تا حدي به سازگاري آن گیاه به آب و هوایی که در آن قرار می‌گیرد، بستگی دارد. انواع زیادي از درختان در مناطقی کشت می‌شوند که بومی آن مناطق نیستند. بنابراین درك روابط بین آب و هوا و طرز عمل گیاه، براي تطبیق صحیح آن‌ها ضروري می‌باشد. احتیاجات آب وهوایی درختان مناطق معتدله عبارت است از: فصل رشد مناسب، عدم سرماي کشنده زمستان و وجود سرماي کافی در زمستان براي برطرف کردن نیاز سرمایی.
پسته نیز مانند سایر درختان میوه مناطق معتدله، در چرخه رشد سالیانه خود به یک دوره سرما نیاز دارند تا بعد از آن با مهیا شدن شرایط مناسب جهت رشد، شکوفایی طبیعی جوانه‌ها اتفاق بیافتد. این سرماي مورد نیاز از دو جزء تشکیل می‌شود: میزان دما و مدت سرما. حداقل زمان لازم براي سرمادهی یک رقم در طی فصل رکود که موجب از سرگیري رشد طبیعی آن در فصل رویش می‌شود، در اصطلاح “نیاز سرمایی” آن رقم نامیده می شود. نیاز سرمایی و محدوده دمایی مؤثر در گونه‌ها و حتی ارقام مختلف، متفاوت است. همچنین مشخص شده است که نیاز سرمایی با توجه به سن درخت نیز تغییر می‌کند.
در پایان زمستان اگر چه روزها بلند می‌شوند ولیکن بیدار شدن گیاه و شروع مرحله رشد، دیگر توسط فیتوکروم انجام نمی‌شود. در واقع این رنگیزه گیاهی فقط قادر است در روزهاي کوتاه تغییر حالت دهد و با این تغییر به گیاه دستور دهد که با ترشح بازدارنده‌هاي رشد گیاه وارد رکود شود. رکود در گیاهان به طور طبیعی به وسیله سرماي زمستان شکسته می‌شود و مقدار سرماي مورد نیاز به گونه و رقم گیاهی بستگی دارد.
عوامل تأثیرگذار بر نیاز سرمایی
ژنتیک: گونه‌ها و ارقام مختلف نیاز سرمایی متفاوتی دارند و این صفت، صفتی است قابل وراثت به طوري که از گونه‌هایی با نیاز سرمایی اندك می‌توان براي سازگاري درختان مناطق معتدله در مناطق گرمتر استفاده کرد.
در درخت پسته نیز ژنتیک یک عامل مؤثر در این پدیده می‌باشد. بین ارقام وگونه‌هاي پست، اختلاف زیادي از نظر نیاز سرمایی وجود دارد. به عنوان مثال در بین ارقام تجاري ایران رقم کله قوچی نیاز سرمایی بسیار پایین در حدود 600 ساعت دارد، در حالی که رقم اکبري بیشترین نیاز سرمایی یعنی 120 ساعت را دارد و ارقام احمد آقایی و فندقی بین این دو رقم هستند. در مناطق سرد، گلدهی ارقام با نیاز سرمایی کم و ارقام داراي نیاز سرمایی بالا همزمان خواهد بود، زیرا زمانی که شرایط براي رشد و نمو فراهم می‌شود، نیاز سرمایی هر دو گروه فراهم شده است. اما در مناطق یا سال‌هایی با زمستان ملایم، ارقام با نیاز سرمایی کمتر خیلی زودتر از ارقام با نیاز سرمایی بالاتر گل خواهند داد. این مسأله ممکن است به علت اینکه دوره گلدهی ارقام همدیگر را به خوبی نمی‌پوشانند، مشکلات گرده افشانی نیز به وجود آورد.
نوع جوانه: عموما عقیده بر این است که همه جوانه‌ها در روي یک درخت نیاز سرمایی یکسانی ندارند، بلکه هر یک ممکن است رفتار جداگانه‌اي داشته باشند. در اصل جوانه‌هاي گل نیاز سرمایی کمتري نسبت به جوانه‌هاي رویشی دارند و جوانه‌هاي رویشی انتهایی نیز نیاز سرمایی کمتري نسبت جوانه‌هاي رویشی جانبی دارند. حتی در میان جوانه‌هاي رویشی جانبی نیز امکان دارد، اختلاف قابل توجهی وجود داشته باشد و نیاز سرمایی بسته به موقعیت جوانه در طول شاخه، موقعیت آن روي درخت، قدرت رشد شاخه و غیره فرق کند.
پایه: پایه می‌تواند بر زمان شکستن رکود جوانه گل و برگ تأثیر بگذارد. در واقع ریشه با تولید و انتقال هورمون سیتوکنین، بر قسمت هوایی گیاهی تأثیر می‌گذارد. دانشمندان پی برده‌اند که این هورمون مهمترین عامل ارتباطی بین قسمت‌هاي پایینی و هوایی گیاه می‌باشد. همچنین مشخص شده که پایه علاوه بر تولید سیتوکنین، با تأثیر بر میزان و نحوه انتقال کربوهیدرات‌ها به شاخه‌هاي هوایی گیاه، می تواند بر رکود و شکستن آن تأثیر بگذارد.
در ارتباط با پایه‌هاي محلی پسته ایران و تأثیر آن‌ها بر نیاز سرمایی، تحقیقات دقیقی انجام نشده است. اگر چه مطالعات نشان داده که پایه‌ها می‌توانند بر زمان گلدهی و باز شدن گل‌ها تأثیر بگذارند ولیکن این موضوع که هر پایه چه میزان نیاز سرمایی در پسته را افزایش و یا کاهش می‌دهد، مشخص نشده است.
عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا:براي کشت هر رقم، وجود حداقل یک ارتفاع مناسب از سطح دریا ضروري است تا سرماي کافی دریافت شود. این ارتفاع معمولا براي میوه‌هاي مناطق معتدله، 1000 تا3000 متر می‌باشد. هر چه عرض جغرافیایی کمتر باشد، ارتفاع بیشتري در نظر گرفته می‌شود. در عرض جغرافیایی پایین، گیاهان به طور کامل وارد رکود نمی‌شوند و یا اگر وارد شوند، رکود عمیق نخواهد بود.
اگر چه پسته کاري در ایران از ارتفاعات 200 تا 2500 متري دیده شده است و لیکن عموما کمترین ارتفاع جهت تولید اقتصادي پسته، 700 متر می‌باشد. در برخی مناطق پسته کاري در استان گلستان و خراسان، در ارتفاع 200 متري نیز به طور پراکنده پسته‌کاري دیده می‌شود که مربوط به میکروکلیماي خاصی بوده و عمومیت ندارد. در کشور ما در ارتفاعات پایین تر از 700 متر و عرض‌هاي جغرافیایی پایین، نیاز سرمایی پسته به خوبی تأمین نمی‌شود و عملا کشت و کار پسته را در آن مناطق محدود کرده است. موارد متعددي مشاهده شده است که باغداران بی هیچ مطالعه‌اي با سرمایه زیاد مبادرت به احداث باغ نموده‌اند، درحالی که مشکل عدم تأمین نیاز سرمایی در باغ کاملا مشهود بوده است.
نور و بارندگی: اکثر تحقیقات بر روي ارزیابی‌هاي دماي بالا و پایین در شکستن رکود خلاصه شده و اثرات نور مورد توجه قرار نگرفته است. تعدادي از آزمایشات معمولا در شرایط روشنایی و تاریکی به صورت متوالی و همین طور در شرایط روشنایی با دماي متغیر صورت می‌گیرد. مشاهدات مزرعه‌اي در مناطقی که گیاهان از رکود طولانی آسیب می‌بینند، نشان می‌دهد که سایه یا مه‌هاي پی در پی در طول زمستان قادر است شکوفایی را به خصوص در گیاهان با نیاز سرمایی بالا تحریک کند. محققین معتقدند که به فاکتورهاي آب و هوایی (نور و بارندگی) در طول دوره رکود درختان میوه معتدله توجه کافی نشده است و این باید یکی از دلایل اختلاف در نتایج حاصل از ارزیابی مطالعه نیاز سرمایی باشد.
بررسی‌هاي مزرعه‌اي در نواحی گرمسیري نشان می‌دهد که در طول رشد درختان، شدت نور و بارندگی می‌تواند غلبه بر رکود را تسریع و یا کند نماید.
تغذیه: طولانی شدن دوره رشد و طویل شدن شاخه‌ها، باعث بیشتر شدن نیاز سرمایی می‌شود. شاخه‌هاي کوتاهتر، زودتر از رکود خارج می‌شوند. مطالعات نشان داده که تغذیه زیاد در سال کم محصول، باعث می‌شود که شاخه‌هاي فصل جاري بیش از حد رشد نمایند. این امر از یک طرف باعث می‌شود که جوانه‌هاي رویشی تحریک شده و فرصتی براي متمایز شدن به جوانه‌هاي گل نداشته باشند و از طرف دیگر این گونه شاخه‌ها رکود بیشتري دارند، چون که جوانه رویشی در آن‌ها از جوانه‌هاي گل بیشتر بوده و دیرتر از رکود بیرون می‌آیند. مشاهدات نگارندگان نیز نشان داده که در درختان پسته در سال کم محصول، در اثر برخی محلول پاشی‌هاي برگی عناصر غذایی و مصرف خاکی کودها (به خصوص هر چه به انتهاي تابستان نزدیک‌تر باشد)، شاخه‌هاي فصل جاري یک رشد سریع دیگر در شاخه‌ها (فلاش رشدي) را علاوه بر فلاش رشدي بهاره (رشد علفی) شروع می‌نمایند. این رشد جدید، به دلیل نداشتن فرصت کافی جهت چوبی شدن و رقیق شدن شیره گیاهی، اولا دیرتر در مقابل سرماي زمستانه مقاوم می‌شود و به سرماي زمستانه حساس می‌باشد و ثانیا رکود عمیق‌تري داشته و تأمین نیاز سرمایی آن به تأخیر می‌افتد. همچنین کمبود آب و مواد غذایی در طول فصل رشد و شرایط بد آبی و خاکی باعث گسترش رکود در گیاه می‌شود.
دما و طول روز: دما وطول روز، اثرات متضادي بر ظهور محرك‌هاي سیکل سلولی دارند. نقش هر کدام از این عوامل، در تنظیم سیکل سلولی متفاوت است. طول روز بلند منجر به تجمع سلول‌ها در مرحله G1 ولی دما منجر به تجمع سلول ها در مرحله G2 می‌شود. در بعضی از گونه‌هاي گیاهی، طول روز بلند ممکن است عامل جزئی براي تأمین نیاز سرمایی باشد. دماي کم و طول روز بلند از هم دیگر مستقل نیستند، از این رو طول روز بلند به طور جزئی سرماي ناکافی را جبران می‌کند. در بعضی از گونه‌هاي گیاهی، 24 ساعت طول روز پیوسته می‌تواند رکود را بشکند در حالی که تاریکی مداوم باعث می‌شود که رکود جوانه‌ها براي شکستن، نیازمند سرما باشد.
تنش: تحقیقات حاصل از آزمایشات محققین تأیید کرده که دوره‌هاي رشد کوتاه ناشی از تنش آب منجر به تسریع رکود جوانه‌ها وکاهش نیاز سرمایی می‌گردد. بر این اساس، دوره‌هاي طولانی رشد در صورت سرماي ناکافی منجر به تأخیر شکوفایی جوانه‌ها در فصل بهار می‌گردد. تنش‌هاي آب و خاك (کمبود آب، شوري خاك و تغذیه نامناسب)، باعث افزایش دوره رکود در درختان پسته می‌شود. در خاك‌هاي سنگین نیز برخلاف خاك‌هاي سبک، به دلیل تهویه نامناسب و دیرتر گرم شدن خاك، تنفس پایان فصل دیرتر شروع می‌شود و به طور غیرمستقیم موجب طولاتی‌تر شدن دوره رکود می‌گردد.
