گیاه‌شناسی باقلا (Vicia faba)
باقلا (Vicia faba) یک گیاه یک‌ساله است که ارتفاع آن بین ۳۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر متغیر است و عمدتاً در زمستان رشد می‌کند. ریشه این گیاه طویل و تا عمق ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر در خاک نفوذ می‌کند. ریشه‌های فرعی باقلا به صورت مورب رشد کرده و دارای گره‌های تثبیت‌کننده ازت هستند. ساقه باقلا ضخیم و توخالی است و برخلاف سایر حبوبات، نیازی به قیم ندارد.
شرایط محیطی مناسب برای رشد باقلا
باقلا قادر است در طیف وسیعی از شرایط اقلیمی رشد کند. این گیاه از نزدیک سطح دریا تا ارتفاع ۱۲۰۰ متر بالاتر از سطح دریا کشت می‌شود. برای جوانه‌زنی بهتر، دمای زیر ۱۰ درجه سانتی‌گراد مناسب است و باقلا می‌تواند دمای منفی ۴ درجه سانتی‌گراد را تحمل کند. این گیاه در مناطق مرطوب رشد بهتری دارد و عملکرد بیشتری خواهد داشت.
بهترین ارقام باقلا برای مناطق مختلف ایران
در ایران، با توجه به نوع اقلیم، ارقام مختلف باقلا برای کشت در مناطق مختلف مناسب هستند. ارقام دانه‌ریز برای مناطق سردسیر و ارقام دانه‌درشت برای مناطق گرمسیر مناسب می‌باشند. برخی از ارقام اصلاح‌شده باقلا برای مناطق جنوبی ایران شامل باقلای زهره، الجزایری، شامی، شاخ بزی و سرازیری است. برای نواحی ساحلی خزر، رقم برکت یک گزینه مناسب است.
آفات و بیماری های باقلا
در طول فصل رشد باقلا، این گیاه ممکن است دچار بیماری‌های مختلفی شود که باعث کاهش محصول می‌شوند. آفات و بیماری‌های رایج باقلا شامل بیماری لکه شکلاتی، زنگ، پوسیدگی ریشه و طوقه، بیماری‌های ویروسی و علف‌های هرز گل جالیز هستند. برای هر کدام از این مشکلات، روش‌های خاصی برای شناسایی و کنترل وجود دارد که می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا محصول خود را سالم نگه دارند و عملکرد بهتری داشته باشند.
هدف این مطلب کمک به محققان و دانشجویان برای شناسایی بیماری های مهم باقلا در مزرعه می باشد. در ادامه بطور خلاصه عوامل بیماری ها و روش های کنترل آنها تشریح خواهد شد:
بیماری لکه شکلاتی (Chocolate Spot)
لکه شکلاتی یکی از مهم‌ترین بیماری‌های باقلا است که در بسیاری از مناطق کشت این محصول، به ویژه در مناطق مرطوب، مشاهده می‌شود.
علائم بیماری:
علائم این بیماری ابتدا روی برگ‌ها ظاهر می‌شود، اما در شرایط مساعد ممکن است ساقه‌ها و گل‌ها نیز آلوده شوند. روی برگ‌ها، علائم به صورت لکه‌های ریز قهوه‌ای مایل به قرمز تا لکه‌های گرد و پراکنده با حاشیه قهوه‌ای مایل به قرمز به قطر بیش از ۵ میلیمتر مشاهده می‌شود. لکه‌های روی ساقه معمولاً قرمز یا قهوه‌ای تیره مایل به سیاه و طویل هستند و ممکن است به نوارهایی به طول چند سانتیمتر تبدیل شوند. در صورت آلودگی شدید، لکه‌ها به هم متصل شده و تمام سطح برگ را پوشانده و باعث تخریب آن می‌شوند. برگچه‌ها قبل از بلوغ می‌ریزند و این بیماری ممکن است به صورت اپیدمی درآید و خسارت‌های سنگینی به محصول وارد کند.
تشخیص از کنه پاقرمز:
علائم بیماری لکه شکلاتی گاهی با علائم ناشی از کنه پاقرمز اشتباه گرفته می‌شود. علائم کنه به صورت وصله‌های نقره‌ای رنگ شروع شده که بعدها به قرمز مایل به قهوه‌ای تبدیل می‌شوند، اما لکه‌ها بزرگتر و به شکل نامنظم هستند.
روش‌های کنترل بیماری:
برای کنترل لکه شکلاتی، استفاده از بذر عاری از بیماری و انجام اقدامات زراعی مانند تناوب زراعی، شخم زدن یا سوزاندن بقایای محصول و کاهش تراکم بوته‌ها موثر است، اما تنها تا حدی موفقیت‌آمیز بوده است. استفاده از قارچ‌کش‌ها تا زمانی که لکه‌ها حالت تهاجمی پیدا نکرده‌اند و در اوایل یا میانه دوره گلدهی باشد، مفید است. قارچ‌کش‌های خانواده تریازول مانند پروپیکونازول (تیلت) و تبوکونازول (راکسیل) در کنترل این بیماری مؤثر هستند.
بیماری زنگ (Rust)
نگ یکی از بیماری‌های مهم باقلا است که در اکثر مناطق کشت این محصول در دنیا مشاهده می‌شود.
علائم بیماری:
زنگ بیماری شایعی است که باقلا، نخود، عدس و سایر بقولات را آلوده می‌کند. این بیماری از جمله بیماری‌های مخرب و خسارت‌زا است. آلودگی‌های شدید می‌تواند باعث کاهش سطح سبز فعال گیاه طی پر شدن غلاف و ریزش پیش از موعد برگ‌ها شود که این امر منجر به تولید محصول با دانه‌های ریزتر خواهد شد. آلودگی‌های اولیه به صورت لکه‌های ریز و اندکی برجسته به رنگ نارنجی روی برگ‌ها و تا حدودی روی ساقه‌ها ظاهر می‌شود.
روش‌های کنترل بیماری:
یکی از روش‌های پیشگیری از بیماری زنگ، انتخاب زمین‌هایی است که حداقل ۵۰۰ متر فاصله از بقایای آلوده دارند. از بین بردن بقایای آلوده به زنگ از طریق چرای سنگین، زیر خاک کردن یا سوزاندن آنها قبل از کاشت، وقوع آلودگی‌های جدید را تا حدود زیادی کاهش می‌دهد. همچنین، توصیه می‌شود که در صورت امکان از بذر تولید شده در مزارع آلوده استفاده نشود. برای کنترل بیماری زنگ، می‌توان از قارچ‌کش‌های مناسب نظیر مانکوزب استفاده کرد. زمانی که بیش از ۵ درصد سطح برگ در مزرعه‌ای با عملکرد بالقوه بیش از ۱.۵ تن در هکتار آلوده باشد، سمپاشی مزرعه قبل از پایان گلدهی ضروری است. علاوه بر مانکوزب، سایر قارچ‌کش‌های خانواده دیتیوکاربامات، استروبیولوروبین، کلروتالونیل، تریازول و مورفولین نیز پس از وقوع آلودگی زنگ قابل استفاده هستند.
بیماری برق‌زدگی (Ascochyta)
برق‌زدگی یکی از بیماری‌های مهم باقلا است که در بسیاری از مناطق کشت این محصول در دنیا مشاهده می‌شود.
علائم بیماری:
آسکوکیتا مهم‌ترین بیماری باقلا در اکثر مناطق کشت این محصول است. آزمون بذور و میزان آستانه بیماری برای توده‌های بذری مورد استفاده، عامل عمده‌ای در کاهش شیوع بیماری می‌باشد. علائم این بیماری روی برگ‌ها، ساقه‌ها و غلاف‌ها مشاهده می‌شود. لکه‌های روی برگ ابتدا به صورت گرد تا بیضوی، کمی فرورفته و به رنگ قهوه‌ای تیره با حاشیه سیاه رنگ هستند که قطر آنها ۱ تا ۲ سانتیمتر می‌باشد. با بزرگ شدن لکه‌ها، مرکز آنها خاکستری شده و اندام‌های بارده ریز و سیاه رنگ قارچ (پیکنیدها) در آنها ظاهر می‌شود. در ادامه، ممکن است چند لکه به هم متصل شده و نواحی بزرگ و نامنظم سیاه رنگی را تشکیل دهند.
روی ساقه‌ها، لکه‌ها ابتدا قهوه‌ای مایل به قرمز و فرورفته هستند، اما طول آنها از لکه‌های روی برگ‌ها و غلاف‌ها بیشتر است. لکه‌ها به عمق ساقه نفوذ کرده و ممکن است ساقه در نقطه آلودگی بشکند. لکه‌های روی غلاف‌ها عمیق‌تر بوده و به رنگ خرمایی تا سیاه با حاشیه قهوه‌ای تیره دیده می‌شوند. دانه‌های تولید شده در غلاف‌های آلوده معمولاً آلوده هستند و ممکن است کوچک شده و چروکیده شوند.
روش‌های کنترل بیماری:
آسیب ناشی از آسکوکیتا را می‌توان با چند اقدام ساده کاهش داد؛ از جمله استفاده از بذر عاری از بیماری، تناوب محصول و شخم زدن بقایای محصول. همچنین، آسکوکیتا را می‌توان در مزرعه با استفاده از سمپاشی با قارچ‌کش‌ها کنترل کرد. شدت بیماری با بازدیدهای مکرر از مزرعه قابل ارزیابی است. معمولاً یک بار سمپاشی برای اغلب مزارع کافی است، اما در صورت شدت بالای بیماری، می‌توان از دو بار سمپاشی استفاده کرد.
بیماری لکه برگی آلترناریایی (Alternaria leaf spot)
این بیماری یکی از بیماری‌های کم‌اهمیت باقلا در دنیاست که تاکنون به‌طور رسمی از کشور گزارش نشده است.
علائم بیماری:
لکه‌های اولیه این بیماری روی برگ‌های پایینی به صورت لکه‌های گرد، کوچک و قهوه‌ای رنگ ظاهر می‌شوند که به تدریج اندازه آنها افزایش می‌یابد. در سطح لکه‌ها، حلقه‌های قهوه‌ای تا قرمز متحدالمرکز با حاشیه‌های تیره شکل می‌گیرد.
روش‌های کنترل بیماری:
این بیماری آن‌قدر جدی نیست که نیاز به کنترل گسترده داشته باشد. در صورت لزوم، می‌توان با استفاده از قارچ‌کش مانکوزب، مزرعه آلوده را سمپاشی نمود.
بیماری لکه برگی سرکوسپورایی (Cercospora Leaf Spot)
لکه برگی سرکوسپورایی یکی دیگر از بیماری‌های گروه لکه برگی باقلا است که از مناطق سواحل خزر و خوزستان گزارش شده است. این بیماری جزو بیماری‌های کم‌اهمیت باقلا به شمار می‌رود.
علائم بیماری:
آلترناریا و سرکوسپورا دو بیمارگر شایع اما کم‌اهمیت باقلا در دنیا هستند که علائم آنها ممکن است با بیماری برق‌زدگی اشتباه گرفته شود. لکه‌های سرکوسپورا تیره‌تر از لکه‌های آلترناریا بوده و دارای کناره‌های نامنظم می‌باشند.
روش‌های کنترل بیماری:
این بیماری معمولاً نیازی به سمپاشی ندارد، اما در صورت لزوم می‌توان با استفاده از قارچ‌کش مانکوزب، بیماری را کنترل نمود.
بیماری سفیدک سطحی (Powdery Mildew)
سفیدک سطحی یکی از بیماری‌های زراعت باقلا در مناطق گرم دنیاست، اما از اهمیت بالایی برخوردار نیست. در ایران، این بیماری تنها از استان خوزستان گزارش شده است.
علائم بیماری:
نخستین علائم بیماری به صورت لکه‌های کوچک با ظاهر سفیدرنگ و کرکی روی سطح بالایی برگ‌ها ظاهر می‌شود. این لکه‌ها به تدریج بزرگ شده و به هم متصل می‌شوند تا اینکه تمام سطح برگ‌ها با توده‌ای پودری و سفید رنگ قارچ پوشیده شود.
روش‌های کنترل بیماری:
کنترل سفیدک سطحی با استفاده از بنومیل یا سایر قارچ‌کش‌ها تأثیر چندانی در افزایش عملکرد نداشته است.
بیماری سفیدک داخلی (Downy Mildew)
سفیدک داخلی یکی از بیماری‌های کم‌اهمیت باقلا است که بیشتر در مناطق خنک و مرطوب دنیا اهمیت دارد.
علائم بیماری:
سفیدک داخلی ابتدا به صورت لکه‌های بزرگ کلروزه روی سطح بالایی برگ ظاهر می‌شود. در زیر سطح برگ، در محل همان لکه‌ها، قارچ توده‌های پنبه‌ای خاکستری مایل به آبی رنگ اسپورها را تولید می‌کند. لکه‌ها در ابتدا زرد رنگ بوده و به تدریج قهوه‌ای تیره می‌شوند و اندازه آنها به بیش از ۲ تا ۳ سانتیمتر می‌رسد. عموماً تعداد لکه‌ها در هر برگ کم است و لکه‌ها تنها کمی بزرگ می‌شوند. اما لکه‌های روی برگ‌های جوان در نوک ساقه به سرعت بزرگ شده و ممکن است تمام سطح برگ را آلوده کنند.
روش‌های کنترل بیماری:
سفیدک داخلی را می‌توان تا حدودی با استفاده از تناوب محصول، انتخاب ارقام مقاوم، و از بین بردن برگ‌های آلوده و بقایای گیاه پس از برداشت محصول کنترل نمود. همچنین، مصرف قارچ‌کش‌ها روی برگ‌ها می‌تواند از گسترش ثانویه قارچ جلوگیری کند.
بیماری سوختگی استمفیلیومی برگ (Stemphylium Leaf Blight)
سوختگی استمفیلیومی یکی از بیماری‌های برگی باقلا است که اهمیت چندانی ندارد.
علائم بیماری:
لکه‌های ناشی از این بیماری اغلب در حاشیه برگچه‌ها ایجاد می‌شوند و تقریباً سیاه رنگ هستند. این لکه‌ها شباهت زیادی به لکه برگی آلترناریا و سرکوسپورا دارند، اما برخلاف آنها فاقد حلقه‌های متحدالمرکز بوده و حاشیه‌های نامنظم دارند. علائم این بیماری معمولاً در اواسط بهار، به‌ویژه پس از بارندگی، ظاهر می‌شود.
روش‌های کنترل بیماری:
این بیماری معمولاً نیازی به سمپاشی ندارد، اما در صورت لزوم، مشابه لکه برگی آلترناریا و سرکوسپورا، می‌توان با استفاده از مانکوزب و تریازول بیماری را کنترل نمود.
بیماری پوسیدگی اسکلروتینیایی (Sclerotinia Stem Rot)
پوسیدگی اسکلروتینیایی یکی از بیماری‌های مهم بقولات در مناطق ساحلی است.
علائم بیماری:
در مزرعه باقلا، بوته‌های جوان و بالغ ممکن است آلوده شوند. در این صورت، لکه‌های قهوه‌ای رنگ روی ساقه‌ها، برگ‌ها و غلاف‌ها به‌وجود می‌آید. آلودگی معمولاً از سطح خاک شروع می‌شود و زخم‌های مرطوب و آبکی در قاعده ساقه ایجاد می‌شود که منجر به پژمردگی بوته می‌شود.
روش‌های کنترل بیماری:
عدم استفاده از بذر آلوده به سختینه‌های قارچ و برقراری تناوب با گیاهان غیرمیزبان مانند غلات به مدت حداقل ۳ سال از روش‌های موثر در کنترل این بیماری هستند.
بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه (Root and Crown Rot)
پوسیدگی ریشه یک بیماری بسیار گسترده و اغلب خسارت‌زا است که از بسیاری از مناطق دنیا گزارش شده است.
علائم بیماری:
شناسایی عامل پوسیدگی ریشه تنها بر اساس علائم مشکل است، زیرا بافت بیمار غالباً با بیش از یک بیمارگر آلوده می‌شود. این بیماری معمولاً توسط قارچ فوزاریوم ایجاد می‌شود. آلودگی ناشی از این قارچ می‌تواند به سرعت رخ دهد که در این صورت باعث پوسیدگی بذر و مرگ گیاهچه قبل از ظهور یا پژمردگی گیاهچه بعد از ظهور می‌شود.
روش‌های کنترل بیماری:
هیچ روش موثری برای کنترل پوسیدگی ریشه وجود ندارد. با این حال، ضدعفونی بذر با مخلوطی از قارچ‌کش‌های PCNB و بنومیل تیرام می‌تواند به کنترل بیماری‌های گیاهچه کمک کند.
بیماری پژمردگی آوندی (Vascular Wilt)
علائم بیماری:
علائم این بیماری شامل زردی، سپس پژمردگی و سیاه شدن برگ‌ها است. برخلاف پوسیدگی طوقه و ریشه، در بیماری پژمردگی، پوست ریشه سالم می‌ماند، اما بافت ریشه قهوه‌ای تا سیاه می‌شود و تغییر رنگ ممکن است تا ساقه گسترش یابد.
روش‌های کنترل بیماری:
روش‌های کنترل بیماری پژمردگی آوندی مشابه روش‌های کنترل پوسیدگی طوقه و ریشه است.
بیماری های موزائیک و ماتل برگ (Mosaic and Leaf Mottle)
علائم بیماری:
بسیاری از ویروس‌ها علائمی مانند ماتل یا موزائیک در باقلا ایجاد می‌کنند. نوع علائم به سویه ویروس و حساسیت رقم بستگی دارد. علائم ممکن است از لکه‌های زرد پراکنده روی برگ‌ها (ماتل) تا نواحی روشن و سبز تیره پراکنده به نام موزائیک متغیر باشد. بوته‌های آلوده معمولاً قد کوتاه‌تر هستند.
روش‌های کنترل بیماری:
هیچ روش موثری برای کنترل بیماری‌های ویروسی وجود ندارد. کنترل شته‌ها با حشره‌کش‌ها معمولاً قادر به کاهش ویروس نمی‌باشد. همچنین، باقلا نباید در نزدیکی مزارع حبوبات چند ساله مانند یونجه کاشته شود، زیرا این مزارع می‌توانند به عنوان منابع آلودگی یا میزبان شته‌ها در بین فصول زراعی عمل کنند.
بیماری پیچیدگی برگ لوبیا (Bean Leaf Roll)
بیماری پیچیدگی برگ یا برگ قاشقی باقلا از مناطق مختلف دنیا و از استان فارس در ایران گزارش شده است.
علائم بیماری:
علائم شامل کلروز بین رگبرگی، لوله شدن جزئی برگ‌ها به سمت بالا و ضخیم و چرمی شدن آنها است. آلودگی اولیه باعث کاهش گلدهی و تولید غلاف شده و موجب ایجاد بوته‌های کوتاه با برگ‌های بالایی کوچک و باریک می‌شود.
روش‌های کنترل بیماری:
تنها روش کنترل این بیماری، اجتناب از کشت محصول در نزدیکی حبوبات چند ساله می‌باشد.
بیماری فیلودی، گل سبزی و جاروی جادوگر (Phyllody, Virescence and Witches Broom)
این بیماری در مزارع باقلای استان بوشهر مشاهده شده است.
علائم بیماری:
علائم این بیماری معمولاً در زمان گلدهی ظاهر می‌شود و شامل تشکیل گل‌های عقیم سبزرنگ است. گل‌های سالم بدون دم‌گل هستند، اما گل‌های آلوده دم‌گل‌هایی با طول‌های مختلف از ۱ تا ۶ میلیمتر دارند و اندام‌های گل با ساختارهای سبزرنگ و برگ‌مانند جایگزین می‌شوند.
روش‌های کنترل بیماری:
هیچ روش موثری برای کنترل فیلودی وجود ندارد، اما انتشار آن می‌تواند با کنترل جمعیت زنجره‌ها کاهش یابد.
بیماری نماتد ساقه (Stem Nematode)
علائم بیماری:
اولین نشانه آلودگی در گیاهچه‌های باقلا تورم جزئی ساقه‌های جوان و بدشکلی دم‌برگ‌ها و برگ‌ها است. با بالغ شدن گیاه، نقاط متورم روی ساقه بزرگ شده و قهوه‌ای تیره تا سیاه می‌شوند. طوقه گیاه یا میانگره‌های بالاتر نیز می‌توانند آلوده شوند. اپیدرم میزبان به طور مشخصی نازک و کاغذی می‌شود.
روش‌های کنترل بیماری:
از آنجایی که نماتد از طریق بذر منتقل می‌شود، برای پیشگیری از ورود نماتد به مناطق غیرآلوده باید از بذر تمیز استفاده شود. همچنین، نماتد می‌تواند در خاک تا چند سال باقی بماند، بنابراین تناوب محصول روشی موثر برای کنترل نمی‌باشد.
گل جالیز (Broomrape)
علائم بیماری:
علف هرز گل جالیز به طیف گسترده‌ای از گیاهان پهن‌برگ، از جمله باقلا، حمله می‌کند. آلودگی‌های ناشی از آن به راحتی از طریق ساقه‌های هوایی گل‌دهنده شناسایی می‌شود که معمولاً در نزدیکی ساقه میزبان در اواسط فصل رشد ظاهر می‌شوند. ساقه‌های گل جالیز در زیر زمین به گیاهان حمله کرده و آب و مواد غذایی را از میزبان بدست می‌آورد. این انگل می‌تواند قبل از رسیدن گیاه به بلوغ، آن را پژمرده کرده و از بین ببرد.
روش‌های کنترل بیماری:
تلاش‌ها برای کنترل گل جالیز قبل از ظهور محصول میزبان معمولاً موفقیت‌آمیز نبوده است. با این حال، علف‌کش‌هایی مانند گلیفوسیت و پرونامید وقتی در دوره توسعه زیرزمینی که همزمان با شروع گلدهی میزبان است، استفاده شوند، کنترل مناسبی فراهم می‌کنند.
گردآوری: شیلا شیرین بیک – دکترای گیاهپزشکی
