سیاهک پنهان معمولی Common Bunt
عامل بیماری سیاهک پنهان معمولی گندم دو گونه Tilletia laevis و T.tritici میباشد که متعلق به رده بازیدیومیستها، راسته Ustilaginales و جنس Tilletia هستند. اختلاف این دو گونه در شکل شناسی اسپورهاست که در T.laevis تلیوسپورها دارای دیواره صاف و در T.tritici دیواره اسپورها مشبک میباشد. این بیماری در تمام مناطق گندم کاری کشور شایع میباشد.
نشانه‌های بیماری سیاهک پنهان معمولی تا زمانی که خوشه گندم ظاهر شود قابل تشخیص نمی‌باشد. بوته‌های مبتلا به سیاهک پنهان معمولا کوتاه تر از حد طبیعی بوده و تعداد پنجه افزایش پیدا می‌کند. سنبله‌های آلوده دارای رنگ سبز مایل به آبی می‌باشند. دانه‌های آلوده سياه رنگ، گرد و کوچکتر هستند و با فشار دادن دانه در بین انگشتان پودر سیاه رنگی از آن خارج میشود که نسبتاً چرب و دارای ماده تری متیل آمین است و بوی ماهی گندیده میدهد.
شکل ۸۲ – سنبله و دانه‌های آلوده به سیاهک پنهان معمولی
زیست شناسی
قارچ عامل بیماری سیاهک پنهان معمولی به صورت تلیوسپور روی دانه و زیر پوسته دانه و گاهی خاک زمستانگذرانی می‌کند. این تلیوسپورها تا مدت ۵ سال می‌‌توانند قدرت جوانه زنی خود را حفظ کنند زمانی که بذر گندم آلوده به سیاهک پنهان در خاک کاشته شود همان شرایطی که موجب جوانه زدن بذر می‌‌گردد، جوانه زنی تلیوسپورهای قارچ را نیز سبب میشود. در شرایط مساعد تلیوسپور جوانه زده میسلیوم اولیه از آن خارج میشود و روی آن بازیدیوسپور سوزنی شکل به وجود می‌‌آید که دو به دو با هم تلاقی کرده و اسپوریدهای ثانویه و هیف بیماری زا را به وجود می‌‌آورد. هیف آلوده کننده گیاهچه جوان را قبل از خروج از خاک مورد حمله قرار داده و پس از ورود به گیاهچه خود را به بافت مریستم رسانده و به صورت درون بافتی همراه با گیاه رشد می‌کند و در مرحله خوشه دهی محتویات تخمدان را مورد حمله قرار میدهد. در مدتی که خوشه پر میشود و می‌رسد بر تعداد ریسه‌های قارچ افزوده شده به سرعت داخل دانه‌ها را فرا گرفته و محتویات آن را به مصرف می‌رساند. ریسه در هر حال بافت پوسته خارجی دانه را از بین نمیبرد و این پوسته به صورت پوشش محکمی روی توده داخل دانه را می‌‌پوشاند.
شکل ۸۳ – مقایسه دانه سیاهک زده (وسط) و دانه سالم (سمت چپ) و گرد سیاه رنگ قارچ (سمت چپ) دیده میشود.
دانه‌های سیاهک زده معمولا دست نخورده و به ظاهر سالم روی گیاه باقی می‌‌مانند اما هنگام برداشت و خرمنکوبـــی خـرد شده و اسپورهای خود را آزاد می‌کند. اسپورهای آزاد شده موجب آلودگی دانه‌های سالم شده و همراه با جریان باد، خاک مزارع اطراف را نیز آلوده می‌کند.
مدیریت تلفیقی بیماری
بهترین روش کنترل این بیماری و ساده ترین آن ضدعفونی با یکی از سموم سیستمیک و سیستمیک تماسی است مانند سومیایتِ 1٪ و ۲٪بصورت پودر وتابل، ونيستِ 50٪/DS ، باتیان 17.5٪ DS، کاربوکسین تیرام به مقدار ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم از فرم تجارتی، ویتاواكس 200 FF مایع به مقدار ۲۵۰ میان گرم از فرم تجارتی، دی وی دند مایع 3٪ به مقدار ۱۰۰ تا ۲۰۰ میان لیتر که این مقادیر و سومیایتِ مایع ۲٪ به مقدار ۱۰۰ میان لیتر برای ضدعفونی صد کیلوگرم بذر توصیه میشود.
روش‌های زراعی نیز در کنترل بیماری موثر هستند. روش هایی همچون: استفاده از بذر سالم، آیش و اجرای عملیات حفظ رطوبت در خاک اراضی دیم (یعنی آیش یکساله و شخم بهاره به عمق ۱۸-۲۰ سانتی متر عمود بر شیب در زمان گاو رو شدن و شخم دیگر یک و نیم ماه بعد).
منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
