سوسک کلرادو سیب زمینی

سوسک کلرادو سیب زمینی (Leptinotarsa decemlineata) یک آفت جدی برای سیب زمینی و سایر گیاهان سولاناسه است. سوسک کلرادو سیب زمینی اولین بار توسط توماس ناتال در سال 1811 کشف شد. والش (1865) اظهار داشت که دو نفر از همکارانش تعداد زیادی از این حشره را در قلمرو کلرادو مشاهده کرده‌اند، و این سبب شد که این حشره بومی کلرادو معرفی شود. و رایلی (1867) برای اولین بار این حشره را به نام سوسک سیب زمینی کلرادو معرفی کرد.

شناسایی سوسک کلرادو سیب زمینی

این آفت بومی کشور آمریکا می باشد و سالها قبل در شیب شرقی سلسله جبال راکی Rocky روی گیاه بومی buffalo-fur با نام علمی Solanum rostratum زندگی می کرده است. ولی از سال ۱۸۵۹ به بعد که زراعت سیب زمینی در آمریکا رواج یافت آفت سیب زمینی گردید و سوسک تمایلی به تغذیه و تخمریزی روی گیاه هرز میزبان نشان نداد. در سال ۱۸۷۷ همراه با غده های آلوده به اروپا آورده شد. سپس در سال ۱۹۲۲ در شهر بردو فرانسه حالت طغیانی به خود گرفت و بعد از چندین سال قسمتهای زیادی از اروپای مرکزی و شرق اروپا را مورد تهاجم قرار داد.

در ایران سوسک کلرادو برای اولین بار در شهرستان اردیبل در سال ۱۳۶۳ گزارش گردید. در آن سال زراعتهای سیب زمینی در سطح ۹ هزار هکتار سمپاشی شد. سوسک کلرادو طالب آب و هوای معتدل و زمستان سرد است.
حرارت بالاتر از ۵/۱۱ درجه سانتی گراد برای نشو و نمای سوسک مؤثر شناخته شده است. تخم در حرارت کمتر از ۱۲ درجه سانتیگراد تفریخ نمی شود و حرارت بالاتر از ۳۵ درجه سانتی گراد تخم و لاروها را می کشد و سوسکها برای فرار از گرما به داخل خاک پناهنده می شوند. این آفت علاوه بر سیب زمینی روی گوجه فرنگی،‌ بادمجان، توتون، فلفل فرنگی و عده زیادی از گیاهان هرز می تواند تغذیه کند.

نحوه سرایت سوسک کلرادو به مناطق مختلف ایران

سوسک سیب زمینی کلرادو جز آفات قرنطینه ای کشور ایران بوده، و اولین بار کاظمی در بهار 1363 در منطقه اردبیل به آن برخورد نمود. اما احتمالا قبل از این نیز به آن‌جا وارد شده بود. بعد از گزارش رسمی کاظمی اقداماتی برای جلوگیری از انتشار آن به سایر مناطق کشور انجام گرفت و تقریبا 10 سال در این منطقه محدود شد. ولی متاسفانه از سال 1370 به تدریج به سایر مناطق کشور سرایت پیدا کرد.

با سوسک کلرادو سیب زمینی در مناطق آلوده به صورت آفت قرنطینه برخورد شد، و همیشه بیم آن می‌رفت که در تمام نقاط کشور مستقر شود. که همین اتفاق نیز روی داد. به طوری که در سال 1372 در منطقه شمال غرب کشور و در سال 1368در منطقه آستارا و در سال 1374 به همراه محموله‌های سیب زمینی بذری وارد یکی از مناطق مهم سیب زمینی کاری کشور (همدان و بهار) شد، و در حال حاضر نیز در سیب زمینی کاری‌های شهرستان بهار و حومه همدان و همچنین مزارع قروه در استان کردستان نیز وارد و مستقر شده است.

میزبان آفت سوسک کلرادو

بوته‌های سیب زمینی بهترین میزبان برای سوسک سیب زمینی کلرادو است، اما ممکن است از تعدادی از گیاهان دیگر در خانواده سولاناسه Solanaceae تغذیه کرده، از جمله بادمجان، فلفل (به ندرت)، گوجه فرنگی، توتون و علف‌های هرز خانواده سولاناسه مانند تاج ریزی. همچنین گزارش شده که سوسک های سیب زمینی کلرادو از گیاهان غیر سولاناسه تغذیه می کنند، اما این نادر است و این گیاهان را نباید میزبان اولیه در نظر گرفت.

 مشخصات آفت

تخم: تخم‌ها به رنگ نارنجی روشن و بیضی شکل، حدود 1.7 تا 1.8 میلی‌متر طول و 0.8 میلی‌متر عرض دارند. ماده‌ها از ماده زرد رنگی برای گذاشتن تخم‌ها در سطح پایینی شاخ و برگ در دسته‌های 5 تا 100 تایی استفاده می‌کنند. اما اغلب 20 تا 60 عدد تخم می گذارند. لارو در 12 ساعت آخر قبل از تفریخ از تخم درون تخم قابل مشاهده است. در شرایط بهینه مزرعه، ماده‌ها می‌توانند 200 تا 500 عدد تخم بگذارند، اما تخم گذاری در این تعداد کمتر اتفاق می‌افتد.

لارو و شفیره: لارو سوسک سیب زمینی کلرادو محدب، قوسی و گوشتی می‌باشد، و پس از رشد کامل 12 تا 14 میلی‌متر طول دارد. رنگ آن قرمز آجری و بندها دارای برجستگی‌های جانبی مودار بوده و در هر طرف هر یک از بندهای شکمی دو لکه سیاه وجود دارد، همچنین دارای سه جفت پای قفسه سینه می‌باشند. لاروهای سن آخر از گیاهان می‌افتند، و 2 تا 5 سانتی متر در خاک فرو می روند. در آنجا یک سلول کروی می‌سازند و پس از حدود دو روز شروع به شفیره شدن می‌کنند. شفیره سوسک سیب زمینی کلرادو بیضی شکل و به رنگ نارنجی است. میانگین زمان توسعه حدود 5 تا 8 روز است.

حشره بالغ: سوسک سیب زمینی کلرادو بالغ حدود 3.8 اینچ طول دارد، و به رنگ زرد مایل به نارنجی با پنج نوار سیاه طولی در هر بالپوش می‌باشد. وقتی از بالا به آن‌ها نگاه کنید، بدنشان قوی و بیضی شکل می‌باشد. سر دارای یک لکه سیاه مثلثی و قفسه سینه دارای علائم تیره نامنظم است. قسمت زیرین بدن و پاها عمدتاً تیره می‌باشد.

چرخه زندگی سوسک سیب زمینی کلرادو

زمستان را به صورت حشره کامل در داخل خاک و در اعماق مختلف آن سپری می کند. در اوایل بهار که حرارت خاک در بستر سوسک به حدود ۱۲ درجه سانتی گراد رسید از محلهای زمستان گذران خارج و شروع به فعالیت می کند. در شهرستان اردبیل خروج سوسکهای زمستانه معمولاً از اواخر فروردین تا اوایل اردیبهشت ماه می باشد.
سوسکها در ابتدای خروج ۳-۲ روز در سطح خاک استراحت کرده سپس در هوای گرم و آفتابی شروع به فعالیت و پرواز می کنند. حشرات کامل بعد از یک تغذیه کافی از جوانه ها و برگها که معمولاً چند روز طول می کشد در ساعات گرم و آفتابی روز به جفت گیری پرداخته،‌سپس حشره ماده تخمهای خود را در دستجات ۸۰-۲۰ تائی در سطح زیرین برگها قرار می دهد. یک سوسک زمستانه ممکن است تا ۲۴۰۰ عدد نیز تخم بگذارد. تخمها در حرارت ۲۵-۲۰ درجه سانتی گراد طی ۶-۴ روز و در حرارت پائین تر طی ۳-۲ هفته تفریخ می شوند و در حرارت بالاتر از ۳۵ درجه خشک شده و نازا می شوند. این حشره دارای ۴ سن لاروی است و تا ابتدای شفیره شدن ۴ نوبت پوست عوض می کند.

دورة لاروی حدود ۱۵ روز طول کشیده و سپس لارو در داخل خاک در گهوارة گلی و در عمق ۱۰-۳ سانتی متری تبدیل به شفیره می شود. شفیرگی حدود ۲۰ روز به طول می انجامد. نسل اول این آفت حدود ۴۵ روز به طول می انجامد. در اردبیل سوسکهای نسل اول از دهة اول تیر ماه به بعد از شفیره خارج و در ساعات گرم روز به تدریج در خاک دیده می شوند. قسمت عمده ای از جمعیت سوسکهای نسل اول به زیر خاک رفته و در عمق ۲۵-۱۰ سانتی متری یا بیشتر، دورة استراحت دراز مدت ۳-۱ ساله را می گذرانند.
اما عده ای نیز به دورة استراحت نرفته و در سطح زراعت باقی مانده، جفت گیری و تخم ریزی می نمایند و نسل دوم آفت را می سازند. طرز تغذیه و رشد و نمو افراد نسل دوم مشابه با نسل اول آفت می باشد و حشرات کامل در اواخر تابستان و اوایل پائیز به دیاپوز رفته و همان گونه زمستان را در درون خاک سپری می کنند. این آفت در دیگر نقاط دنیا ۴-۱ نسل در سال دارد.

علائم خسارت سوسک کلرادو

سوسک کلرادو سیب زمینی یکی از پانزده آفت مهم گیاهی جهان است. مراحل مختلف لاروی و حشره بالغ آن از برگ‌های سیب زمینی تغذیه می‌کنند. در بین حشرات برگ‌خوار سیب زمینی هیچ حشره‌ای به اندازه این گونه توان برگخواری ندارد. خسارت سوسک کلرادو سیب زمینی به اندازه ای است که می‌تواند در مدت کوتاهی تمام بوته‌های سیب زمینی را نابود کند. لاروها تقریباً به طور مداوم از برگ‌های گیاه میزبان تغذیه می‌کنند، و عمده تغذیه و خسارت توسط لاروها خصوصا لاروهای سن چهارم ایجاد می‌شود. تغذیه آن‌ها فقط هنگام پوست اندازی متوقف می‌گردد.

تغذیه سوسک کلرادو سیب زمینی همراه با دفع فضولات سیاه رنگی روی گیاهان است. در موارد شدید تغذیه از بوته‌های مسن فقط ساقه لخت و عاری از برگ باقی می‌ماند، در صورتی که میزبان بادمجان و گوجه فرنگی باشد، میوه‌های نارس هم مورد تغذیه آفت قرار می‌گیرند. این آفت می‌تواند بیماری‌های ویروسی و باکتریایی سیب زمینی را نیز از بوته آلوده به بوته سالم انتقال دهد.

کنترل آفت سوسک کلرادو سیب زمینی

کاشت ارقام مقاوم:

کاشت ارقام مقاوم به طور مثال؛ شاخص‌های تغذیه‌ای لارو‌های سن آخر سوسک کلرادو روی برگ ارقام مختلف سیب زمینی (خاوران، ساوالان، لوتا، سانتا، سانته و آئولا) تحت شرایط آزمایشگاهی بررسی شد، و طبق نتایج به‌دست آمده، گزارش شد که رقم سانته میزبان نامناسبی برای تغذیه سوسک کلرادو سیب زمینی می‌باشد.

کنترل بیولوژیکی:

از جمله دشمنان طبیعی می توان به شکارچیانی مانند؛ بال توری سبز Chrysoperla carnea که لاروهای این سوسک کلرادو سیب زمینی از تخم سوسک کلرادو تغذیه می‌کنند. مگس پارازیتوئید Myiopharus doryphorae (Riley) که در پاییز به تراکم زیاد می‌رسد و آخرین نسل سوسک‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. سن های شکارگر Perillus bioculatus و Podisus maculiventris در کنترل این آفت نقش قابل توجهی دارند. سوسک‌های خانواده کارابیده مانند Lebia  grandis با تغذیه از تخم، لارو و حشره بالغ سوسک کلرادو سبب کاهش جمعیت سوسک کلرادو سیب زمینی می‌شوند.

استفاده از قارچ بیماری زای  Beauveria bassiana جهت کاهش جمعیت حشرات بالغ زمستان‌گذران و باکتری Bacillus thuringiensis در زمان تفریخ تخم‌ها جهت کاهش جمعیت سن اول و دوم لاروی موثر است.

سایر روش‌های کنترل سوسک کلرادو سیب زمینی:

• نمونه برداری از مزرعه؛ همه گیاهان باید در تمام مراحل رشدی در سطح مزرعه مورد بررسی قرار گیرند.
• نصب کارت‌های زرد و یا قرار دادن سطل‌های زرد رنگ حاوی آب و سم حشره کش در کف مزرعه. حشرات بالغ جذب رنگ زرد می‌شوند و می‌توان آن‌ها را با تله شکار کرد.
• کاشت گیاهان تله مانند خود سیب زمینی: کشت چند ردیف سیب زمینی قبل از موعد کشت اصلی در حاشیه مزرعه باعث می‌شود که حشرات بالغ به دلیل عدم تغذیه کافی ظاهر شوند و روی این بوته‌ها تجمع پیدا کنند. می‌توان به روش‌های مختلف آن‌ها را از بین برد.
• تناوب زراعی: کاشت گیاهان غیر میزبان مانند گندم و چاودار جمعیت سوسک کلرادو سیب زمینی را به شدت کاهش می دهد.
• تخریب سریع بقایای محصول بعد از برداشت سبب می شود که حشرات بالغ منابع غذایی در دسترس نداشته باشند، و در آخر فصل ضعیف شوند و به مرحله زمستان‌گذرانی نرسند.
• کشت زود هنگام در صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی سبب رشد و مقاوم شدن بوته ها نسبت به سوسک کلرادو سیب زمینی می گردد.

کنترل شیمیایی:

اغلب برای کنترل جمعیت سوسک سیب زمینی کلرادو از سموم شیمیایی استفاده می شود، اما مقاومت در برابر حشره کش ها نیز به سرعت توسعه می یابد. به همین دلیل استفاده از سموم با احتیاط و طبق نظر کارشناسان گیاهپزشکی انجام شود. لاروهای سن اول و دوم به آسانی به وسیله حشره کش ها از بین می روند اما لاروهای سنین بالاتر سخت تر کشته می شوند. بنابراین استفاده از سموم در سنین پایین لاروی موثرتر است.

سمومی که علیه سوسک کلرادو سیب زمینی آزمایش شده و موثر هستند، مانند سم تیامتوکسام، دانیتول، کالیپسو، فوزالن، ایمیداکلرپراید، سموم گروه فسفره تماسی نفوذی و …