سن گندم
نام علمی: Eurygaster integriceps (Put.)
خانواده: Scutelleridae
شناسایی آفت
رنگ عمومی سن گندم قهوه‌ای و زردخاکی است که از روشن تا تیره تغییر میکند. به علاوه، نمونه‌هایی به رنگ سیاه ،قرمز، مسی و زرد کهربایی نیز وجود دارند. روی سپر و در حد فاصل آن با پیش گرده، دو لکه کوچک به رنگ روشن دیده میشود. سر حشره مثلثی است که نوک آن به جلو امتداد دارد. از نوک سر دو شیار طولی موازی به طرف سینه امتداد می‌‌یابد که به سینه نمیرسد. نزدیک خط فاصل بین سر و سینه، دو چشم ساده و در گوشه جانبی سر، دو چشم مرکب دیده میشود.
شكل ١٤ – حشره کامل سن گندم Eurygaster integriceps Put.
شاخک پنج بندی است که بند پنجم بلندترین آنها و پس از آن بند دوم بلندتر از سایر بندهاست رنگ بند پنجم تیره و بقیه بندها روشن میباشد. این حشره سپر بسیار بزرگ و رشد کرده دارد که تقریباً همه سطح پشتی شکم می‌‌پوشاند. تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بیرونی دستگاه تناسلی آنهاست که در انتهای قسمت زيرين شكم واقع است این قطعه در حشرات نر ساده بوده در حالی که در حشره ماده، این قسمت به شش قطعه بزرگ و دو قطعه کوچک تقسیم میشود تخم کروی و رنگ آن سبز روشن است که بعد از مدتی لکه ای به شکل لنگر کشتی و به رنگ قرمز متمایل به نارنجی در زیر پوست تخم آشکار میشود. رنگ پوره سن اول بلافاصله پس از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت به رنگ سیاه در می‌‌آید. از سن دوم به بعد رنگ اصلی پوره ها نمایان می‌‌گردد. وجه تمایز پوره ها از یکدیگر به ویژه در پوره سنین چهار و پنج بسیار بارز است بدین معنی که بال از سن چهارم پورگی جوانه می‌زند و در سن پنجم مشخص تر میشود.
شکل ۱۵ – سن گندم در حال تخمریزی
مناطق انتشار
سن گندم در هر نقطه ای از ایران که گندم کشت میشود حضور دارد. در این تعریف تنها یک استثنا وجود دارد و آن منطقه گرگان و گنبد است که ضمن اینکه دارای گندمکاری متراکمی است این سن در آنجا فعالیت ندارد و جای این سن را سن دیگری به نام E.maura اشغال کرده است.
سن گندم در نقاط مختلف کشور از تراکم‌های متفاوتی برخوردار است. در بین مناطق آبی از مناسب ترین جاها باید دشت ورامین و در بین مناطق دیم از مناسب ترین جاها باید منطقه کرمانشاه را نام برد به عبارت دیگر هر چه شرایط اقلیمی مناطق مختلف از شرایط اقلیمی این دو نقطه فاصله می‌‌گیرند از تراکم این آفت نیز کاسته می‌شـود. این تعریف کلی البته استثنائاتی به چشم می‌خورد.
گیاهان میزبان سن گندم
سن گندم در ایران به ارقام مختلف گندم، جو، چاودار و یولاف حمله کرده و از آنها تغذیه میکند. گذشته از گیاهان فوق سن گندم به گروه وسیعی از گیاهان وحشی خانواده گندمیان و سایر خانوادههای گیاهی در ارتفاعات و دشتها حمله ور شده و از آنها نیز تغذیه میکند. در این راستا این قبیل گیاهان به دو گروه تقسیم میشوند: گروه اول، گیاهانی که حشرات کامل سن گندم و گهگاه پوره‌های سنین چهار و پنج از آنها تغذیه میکنند اما تخمریزی روی آنها به ندرت دیده میشوند و گروه دوم، گیاهانی که سن گندم ضمن تغذیه روی آنها تخمریزی کرده و پوره‌ها و حشره کامل نسل جدید نیز از آنها تغذیه میکنند. به عبارت دیگر سن می‌تواند روی این گیاهان زاد و ولد نماید.
شکل ۱۶ – یک دسته پوره سن یک که تازه از تخم خارج شده اند. پوسته‌های خالی و سفید تخم در عکس دیده میشوند.
شیوه و شدت خسارت سن گندم
خسارت سن گندم کمی و کیفی است. سن مادر که اصطلاحاً به سن‌های زمستان گذران اطلاق میشود، خسارت خود را منحصراً به صورت کمی وارد میکند در حالیکه پوره‌ها و حشرات کامل نسل جدید هر دو شکل خسارت را وارد می‌‌سازند.
شکل 17 – خسارت سن مادر روی برگ و جوانه مرکزی
شکل 18 – خسارت سن گندم روی خوشه گندم
خسارت کمی سن مادر در سال‌های طغیانی، می‌تواند به صددرصد برسد و این حادثه در ایران به کرات اتفاق افتاده است. در این نوع خسارت، سن گندم ضمن حمله به جوانه‌های ساقه دهنده و خوشه دهنده، مزرعه را مبدل به علفزاری میکند که پوشیده از بوته‌های گندم بدون ساقه و زرد میباشد. تغذیه سن مادر از پهنک برگ و حتی در مواردی از زیر خوشه و یا خود خوشه نیز دیده میشود که در مورد اول تمام خوشه سفید شده و در مورد دوم آن قسمتی از خوشه که در بالای محل تغذیه قرار دارد سفید میشود.
شکل ۱۹ – آثار خسارت سن گندم روی خوشه گندم
پوره‌های سن گندم و حشره کامل نسل جديد ضمن تغذيه از دانه گندم در مراحل شیری و خمیری، آنزیمی به داخل دانه تزریق میکنند تا تغذیه از دانه‌ها برای آنها آسان شود. این آنزیم باعث تخریب گلوتن دانه گندم شده و خاصیت نانوایی آن را از بین میبرد. اگر تعداد این گونه دانه‌ها به پنج درصد برسد آردی که از این گندم حاصل میشود برای نانوایی مناسب نیست. با توجه به این نکته متوجه ابعاد خسارت کیفی سن گندم می‌شویم. سن زدگی دانه‌ها معمولا با چروکیدگی آنها همراه است. در محل نیش حشره روی دانه یک نقطه کوچک سیاه با هاله ای روشن به دور آن دیده میشود. میزان خسارت کیفی سن کامل نسل جدید بیشتر از پوره سن پنج و خسارت کیفی پوره سن پنج بیشتر از پوره سن چهار است.
شکل ۲۰ – تجمع شدید پوره‌های سن روی خوشه‌های گندم
زندگی آفت
سن گندم یک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت حشره کامل در مکانهای زمستان گذرانی که غالبا ارتفاعات هستند می‌گذراند. زمان حرکت سن گندم پس از پایان زمستان گذرانی به سوی مزارع غلات در نقاط مختلف کشور متفاوت است. در شرایط آب و هوایی ایران زودترین زمان ریزش در بهمن ماه و دیرترین آنها در اردیبهشت ماه است. از مناطق گروه اول میتوان به جیرفت و کهنوج در استان کرمان داراب در استان فارس و شهرستان سراوان در استان بلوچستان اشاره نمود که اولین ریزشها از بهمن ماه آغاز میشود. از مناطق گروه دوم اردبیل و مشکین شهر در استان اردبیل و فریدن در استان اصفهان را نام می‌بریم که اولین ریزش سن گندم در آنها در اردیبهشت ماه است.
ریزش سن گندم به مزارع در کشت‌های آبی و دیم تفاوت هایی دارد. در گروهی از دیم زارها مکانهای زمستان گذرانی سن گندم و مزارع در هم آمیخته اند و مرز مشخصی بین آنها وجود ندارد که در آنها سن گندم بعد از پایان یافتن زمستان گذرانی نیازی به جابه جایی قابل توجهی ندارد. در گروه دیگر از دیم زار، فاصله مشخصی بین مزارع و مکانهای زمستان گذرانی سن گندم و جود دارد. گروه سوم حالتی بینابین دارد و سن گندم ضمن زمستان گذرانی در مکانهای جدا از مزارع و مرتفع تر از آنها فاصله چندانی را برای رسیدن به مزارع طی نمیکند. اکثر دیمزارهای کشور در این گروه جای دارند در نواحی آبی مزارع عمدتاً با فاصله ای زیاد از مکانهای زمستان گذرانی قرار دارند و بنابراین آفت مسافت کم و بیش طولانی را در رفت و برگشت می‌‌پیماید. سن گندم در مناطق آبی یک تا سه بار ریزش میکند. هر اندازه ارتفاع پرواز سن گندم بیشتر باشد به همان نسبت افراد آن گروه از سن ها در فاصله‌های دور دست تری فرود می‌‌آیند. سن مادر، پس از فرود به مزرعه به تغذیه می‌پردازد. تغذیه سن‌های مادر یا سن‌های زمستان گذران از جوانه‌های مرکزی برگ و ساقه میباشد. هر چه میزان ذخیره غذایی سن در سال قبل بیشتر باشد طول دوره تغذیه جدید و شدت آن کاهش می‌‌یابد. مدت زمان تغذیه قبل از جفتگیری و تخمریزی می‌تواند از یک تا دو هفته تغییر کند. البته در شرایط نامساعد این دوره به درازا می‌کشد به طوری که ممکن است تا بیست روز ادامه یابد. بارندگی و باد و دمای پایین تخمریزی سن را دچار وقفه میکند. این پدیده از اهمیت فراوانی به زیان سن گندم و به سود گندم برخوردار است. چون در موقع رسیدن گندم سن‌ها از مرحله رشدی تاخیر یافته ای برخوردار خواهند بود و این بدان معناست که تعداد زیادی از پوره‌ها پس از برداشت گندم در مزرعه باقی مانده و از بین خواهند رفت. تخم‌گذاری حشره کامل ماده در هر قسمتی از گیاه ،میزبان به جز قسمتهای زیرزمینی آن می‌تواند صورت گیرد تخم ریزی سن گندم روی گیاهان دیگر و حتی روی کلوخها و سنگها نیز انجام میشود. طول دوره تخمریزی سن گندم در سالها و نقاط مختلف کشور با تغییرات همراه است پوره سن اول پس از خروج از تخم تغذیه نمی کند. در طبیعت پوره‌های سن اول تقریباً در بخش اعظم عمر خود مجتمع هستند و کمتر متفرق میشوند. زمانی که از یکدیگر جدا میشوند و به بخشهای مختلف گیاه میزبان روی می‌‌آورند حالتهایی از تغذیه را میتوان در آنها دید. از پوره سن دو به بعد تغذیه حشره فعالانه آغاز میشود. پوره‌ها به ویژه پوره‌های سن دو و سه را میتوان به سهولت در نقاطی غیر از خوشه دید ولی عمده فعالیت پوره‌ها خوشه گیاه میزبان است. هر چه از عمر پوره‌ها بگذرد میزان تغذیه آنها افزایش می‌‌یابد. بدین ترتیب خطرناکترین مرحله پورگی سن گندم پوره سن پنج یعنی آخرین سن پورگی آنست. نکته جالب اینکه مراحل مختلف تکاملی سن گندم را میتوان با هم دید. جمعیت سن گندم تقریباً هیچگاه به یکباره به اماکن تابستانی و زمستانی منتقل نمیشود حرکت سن گندم نسل جدید به اماکن زندگی غیر فعال در مناطق آبی و دیم شکلهای متفاوتی دارد. در مناطق دیم آفت ناچار به پروازهای طولانی نبوده و جابجایی‌ها بسیار ناچیز است. سن گندم، بوته‌ها و یا هر جای دیگری را که برای تابستان گذرانی در ارتفاعات انتخاب میکند باید دو ویژگی خنکی و رطوبت را داشته باشد.
سن گندم پس از استقرار اولیه در مکانهای تابستانی معمولاً از بالا به پایین جابه جایی هایی دارد. مکانهای زمستانی سن نیز گهگاه اختلاف بارزی با هم دارند. مثلا در دشت مغان سن‌ها زیر سایه درختان میوه کشت و صنعت مغان دوره دیاپوز خود را شروع میکنند و یا در منطقه بلوچستان به علت خشک و گرم بودن کوه‌های اطراف سن ها در سایه انداز درختان خرما و یا در حاشیه جویها این دوره را آغاز میکنند.
مدیریت تلفیقی آفت
بررسی هایی که در طول حدود سی سال روی سن گندم در سراسر کشور انجام شد ارتباط تنگاتنگ بین گسترش سن گندم و تخریب مراتع طبیعی در ارتفاعات را با قاطعیت به اثبات رسانده است به عبارت دیگر اساسی ترین اقدام جهت مهار این حشره احیای مراتع در ارتفاعات میباشد. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد، کودهای شیمیایی که به طور رایج جهت بالابردن راندمان محصول به گندم داده میشوند میزان تخمریزی سن گندم را نیز به طور محسوسی بالا میبرد و این به زیان گندم است.
شکل ۲۱ – تخریب شدید مراتع در ارتفاعات کردستان که شخم‌های در جهت شیب زمین به این فاجعه کمک می‌نماید
از طرف دیگر کود ازته دوره رشدی گندم را مختصراً افزایش می‌دهد و این نیز به زبان گندم میباشد چون سن گندم فرصت خواهد یافت تا همه پوره‌های خود را تکامل بخشیده و با تغذیه کامل به ارتفاعات برود. البته این یافته‌ها بدان معنی نیست که از دادن کود ازته به گندم خودداری کنیم بلکه این بدان معناست که بدانیم هر گونه اقدامی می‌تواند اثرات منفی نیز داشته باشد.
سن‌های کامل نسل جدید برای تامین آب از علف‌های هرزی که در مزارع می‌رویند بهره گیری نموده و سپس به دانه‌های خشک و یا نیمه خشک گندم‌های رسیده حمله ور میشوند. بنابراین اگر این علفها را از دسترس سن گندم دور کنیم این آفت نخواهد توانست به آسانی از دانه‌های گندم خشک شده مزارع تغذیه کند. علف‌های هرز چهار خانواده گیاهی که بیشتر از سایر خانوادههای گیاهی در زمان رسیدن گندم در مزارع دیده میشوند عبارتند از: Fabaceae یا Leguminosae Convolvulaceae Euphorbiaceae. و Asteraceae یا Compositae از راهکارهای دیگری که در مدیریت تلفیقی آفت سن گندم پیشنهاد میشود برداشت هر چه زودتر و سریع تر گندم است تا بدین ترتیب محصول زودتر از دسترس آفت خارج شود و به عبارت دیگر سن گندم غافلگیر شده و با ذخیره ای ناکافی بر جای بماند. در این صورت اولا این گونه سن‌ها از سرمای زمستان آسیب بیشتری می‌‌بینند دوم اینکه تعداد زیادی از این گونه سن‌ها به علت تغذیه ناکافی در سال آینده آن قدرت را نخواهند داشت که به طرف مزارع حرکت کنند لذا در همان ارتفاعات می‌مانند و سوم آنکه آنهایی که موفق میشوند خود را به مزارع برسانند از آنجایی که در سال قبل تغذیه ناکافی داشته اند مدت مدیدی را صرف تغذیه و جبران تغذیه ناکافی سال قبل کرده بنابراین تخمریزی شان دیرتر و در طول زمان بیشتری انجام خواهد شد. سن گندم خود را با مرحله رویشی گیاه مطابقت می‌دهد لذا اگر گندم را زودتر بکاریم و یا اینکه از ارقام زودرس استفاده کنیم مراحل زیستی خود را با مراحل زیستی گندم مطابقت داده و در موقع برداشت گندم همان وضعیتی پیش می‌‌آید که در صورت عدم اجرای این دو اقدام پیش خواهد آمد.
این آفت دارای دشمنان طبیعی فراوانی نیز هست که مهمترین آنها زنبورهای پارازیتویید تخم از خانواده Scelionidae و مگسهای پارازیتویید سن گندم از خانواده Tachinidae می‌‌باشند.
شکل 22 – زنبور پارازیتوئید تخم سن گندم Trissolcus rufiventris Mayr.
شکل ۲۳ – یکی از مگسهای پارازیتوئید مهم سن گندم به نام Ectophasia oblonga R.-D.
زنبورهای پارازیتویید تخم سن گندم گذشته از آنکه تخمهای این آفت را پارازیته کرده و به جمعیت این آفت آسیب می‌‌رسانند اگر جمعیتشان زیاد باشد می‌توانند با از بین بردن تخمهای پیشتاز سن گندم این محصول را از گزند افراد پیشتاز سن گندم در امان داشته و در نتیجه در موقع برداشت گندم، این آفت در مراحل عقب تری قرار خواهد گرفت.
شکل ٢٤ – تخمهای پارازیت شده سن گندم
شکل ۲۵ – پوسته‌های خالی تخم سن گندم پس از خروج زنبورهای پارازیتوئید از آنها
بررسی ها نشان داده که زنبورهای پارازیتویید تخم سن گندم همواره در موقع اولین تخمریزی‌های آفت در مزرعه حضور دارند. در صورت لزوم انجام مبارزه شیمیایی باید حتی المقدور از سمپاشی بر علیه سن مادر خودداری کرده و سمپاشی را بر علیه پوره‌ها انجام داد زیرا غالبا اتفاق افتاده که بعد از سمپاشی بر علیه سن مادر مجدداً لازم شده که سمپاشی دیگری بر علیه پوره‌ها صورت گیرد و اصولاً پوره‌ها نسبت به سم حشره کش حساس تر هستند. از طرف دیگر زمانی که سمپاشی بر علیه سن مادر انجام میشود زنبورهای پارازیتویید سن گندم در مزارع حضوری فعال داشته و همه آنها در معرض سم و اثر زیانبار آن هستند در حالیکه در زمان سمپاشی بر علیه پوره‌ها تعداد زیادی از پارازیتها به صورت جنين داخل تخمهای سن بوده و آنهایی نیز که به صورت حشره کامل هستند چون گندم از نظر شاخ و برگ رشد خوبی کرده بنابراین پوشش مناسبی را برای حفاظت از زنبورها در قبال ذرات سم فراهم می‌‌آورد.
شکل ۲۶ – حشره کامل سن گندم با تخمهای مگس پارازیتوئید روی پیش گرده
شکل ۲۷ – یک حشره کامل سن گندم که براثر حمله قارچ از بین رفته است
منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
