زنگ سیاه گندم؛ مشخصات، خسارت و کنترل آن

زنگ سیاه گندم Stem Rust

عامل بیماری زنگ سیاه یا زنگ ساقه گندم قارچ Puccinia graminis‌ می‌باشد که در ایران اهمیت آن بعد از زنگ زرد و قهوه‌ای است. در حالی که در کشورهای اروپایی و آمریکا از مهمترین بیمار‌‌ی‌های گندم به شمار‌‌ می‌‌رود. این بیماری از استا‌‌ن‌های مازندران، گلستان، آذربایجان شرقی، فارس و هرمزگان گزارش شده است. علایم بیماری زنگ سیاه روی گندم ابتدا به صورت جوشهای باریک، بیضوی و موازی با محور اصلی ساقه، برگ یا غلاف ظاهر‌ می‌شود. در مراحل بعدی رشد گیاه گندم، جوشها ممکن است روی خوشه و ریشکهای خوشه نیز تشکیل گردد پس از مدت کوتاهی اپیدرم روی جوشها پاره شده و توده اوردیوسپورهای قرمز تیره به چشم‌ می‌خورد. سپس هاگهای سیاه قارچ که تلیوسپور نام دارند به صورت خطوط برجسته و سیاه رنگ روی ساقه ظاهر‌ می‌شوند.

شکل ۷۸ – مرحله تلیا (اسپورهای پاییزه) زنگ سیاه

زنگ سیاه ساقه گندم هوای نسبتا گرم را دوست دارد و موقعی در مزرعه شروع به تولید و تکثیر‌‌ می‌‌کند که تقریبا رشد زنگ زرد متوقف شده است. زمستان گذرانی قارچ به صورت تلیوسپور یا اسپورهای پاییزه انجام‌‌ می‌‌گیرد و با جوانه زدن آن در بهار بازیدیوسپور تولید‌ می‌شود که بوته‌های زرشک را که‌ ‌ میزبان واسط قارچ است آلوده کرده و روی آن ایسیدی و ایسیدیوسپورهای قارچ بـــه وجـــــود‌‌ می‌‌آید ایسیدسپورها روی گندم با‌ ‌ میزبا‌‌ن‌های دیگر منتقل شده و بیماری را در ابتدای سال در مزارع گندم شــروع‌‌ می‌‌کند.

شکل ۷۹ – جوانه زنی تلیوسپور زنگ سیاه و ایجاد بازید و بازیدیوسپور

در نقاط سردسیر دنیا وسیله زمستانگذرانی زنگ سیاه تلیوسپوراست اما در نقاط گرمسیر تلیوسپورها قدرت تندش خود را از دست‌ می‌دهند و اوردیوسپورها دوام‌‌ می‌‌آورند، لذا عامل زمستانگذرانی اوردیوسپور‌‌ می‌‌باشد و چون اوردیوسپور‌ می‌تواند مستقیماً روی گندم ایجاد بیماری کند لذا وجود زرشک در مناطق گرم بـه عنـوان‌ ‌ میزبان ثانویه لزومی ندارد. قارچ عامل بیماری‌‌ می‌‌تواند روی بقایای کاه و کلش گندم و یا علف‌های هرز گندمیان زمستانگذرانی کند.

شکل ۸۰ – علایم بیماری زنگ سیاه ساقه (مرحله اوردیا)

خسارت این بیماری در مواقعی که جوشهای زنگ روی خوشه و ساقه زیاد باشد چشمگیر است. گیاهان آلوده به طور معمول کمتر پنجه زده و تعداد کمتری دانه در هـر خوشه تولید‌‌ می‌‌کنند. دانه‌های تولید شده کوچک و چروکیده‌‌ می‌‌باشند.

روش‌های کنترل زنگ سیاه گندم عبارتند از: کشت ارقام مقاوم، از بین بردن علف‌های هرز گندمیان، در صورت خطر اپیدمی شدن از بین بردن بوته‌های زرشک، استفاده بهینه از کودهای ازته، رعایت تراکم کشت و در صورت لزوم سمپاشی با استفاده از قارچکشهایی که برای زنگ زرد توصیه شده است.