زنبور ساقه خوار غلات
نام علمی: .Cephus pygmaeus L
خانواده: Cephidae
شناسایی آفت
طول بدن حشره کامل ۱۰-۱۲میلیمتر و رنگ سراسری آن تقریباً سیاه براق است. سر بزرگ و تقریباً مستطیلی عرضی دارد که از سینه عریض تر است. شاخک سیاه بوده و دو بند اول آن کوتاه و حجیم است. ران پا تیره و ساق پا روشن میباشد. رنگ کلی شکم سیاه با حلقه‌هایی به رنگ زرد است.
شكل ٤٠ – حشره کامل .Cephus pygmaeus L
در انتهای زیرین شکم ماده تخمریزی متشکل از دو ورقه چسبیده به هم دیده میشود. تخم بیضی شکل به رنگ سفید مایل به کرم است. لارو بدون پا و تقریباً سفید رنگ با انحنایی شبیه به (S) میباشد. سر لارو گرد و متمایل به زرد است و حلقه‌های سینه و شکم توسط یک شیار عرضی به دو قسمت تقسیم شده اند طول شفیره mm ۹-۱۰ و به رنگ عمومی قهوه‌ای تیره یا سیاه است تمام قسمتهای بدن حشره کامل در مرحله شفیرگی مشخص میباشد.
شکل ٤١ – چرخه زندگی زنبور ساقه خوار غلات
شکل ٤٢ – لارو زنبور ساقه خوار غلات داخل ساقه
مناطق انتشار گیاهان ،میزبان شیوه و شدت خسارت این زنبور را تقریباً در همه نواحی گندم خیز کشور می‌‌توان یافت. خسارت آن تاکنون روی گندم، جو و چاودار دیده شده است. خسارت زنبور ساقه خوار گندم منحصرا توسط لارو و به دو صورت وارد میشود. تغذیه لارو از بافت پارانشیم و آوندهای ساقه باعث کاهش جریان شیره گیاهی و لاغر و سبک شدن دانه‌ها میشود. گاهی تغذیه از تمام آوندها باعث قطع جریان شیره گیاهی و در نتیجه سفید شدن خوشه و پوک شدن دانه‌ها شده که در این حالت خسارت وارده شبیه خسارت سن مادر میباشد و با آن اشتباه گرفته میشود. تغذیه لارو از قسمت داخلی ساقه باعث می‌گردد که تمام طول ساقه از مواد جویده شده و فضولات لارو انباشته گردد. در حالت دوم لارو پس از کامل شدن تغذیه و قبل از تشکیل پیله و استقرار در محل طوقه قسمتی از داخل ساقه را به صورت دایره جویده و پس از مخلوط کردن با بزاق جهت ساختن درب پوششی لانه مورد استفاده قرار میدهد ساقه در قسمت جویده شده ضعیف میشود و با وزش باد از محل مذکور شکسته و روی زمین می‌‌افتد و در هنگام برداشت در مزرعه باقی می‌‌ماند. بیشتر خسارت به صورت اول وارد میشود. از دهه شصت تراکم جمعیت این حشره در نقاط مختلف ایران رو به افزایش نهاده و میزان خسارت آن در بعضی نقاط ایران چشمگیرتر از سایر نقاط میباشد.
زندگی آفت
این حشره در ایران یک نسل در سال دارد. در منطقه ای مانند کرج حشرات کامل در اواخر فروردین و زمانی که متوسط حرارت روزانه به حدود ۱۵ درجه سانتی گراد می‌‌رسد در مزارع غلات ظاهر می‌شوند. در این زمان معمولاً گندم در حال ساقه رفتن میباشد. ظهور حشرات کامل تدریجی بوده به طوری که حداکثر جمعیت حشرات کامل در اواسط اردیبهشت ماه در مزارع ظاهر میشود. حشرات کامل دارای پرواز ضعیف هستند و در روزهای بارانی و هنگامی که باد می‌‌وزد به میان بوته‌ها پناه می‌برند ولی در هوای آفتابی فعال بوده و پروازهای کوتاه انجام می‌دهند و روی گل بعضی از گیاهان هرز از جمله از مک و خاکشیر ظاهر شده و از دانه‌های گرده تغذیه می‌کنند. هنگام تخم‌گذاری معمولا گندم دیر کاشت در مرحله ساقه رفتن و گندم زود کاشت در مرحله خوشه رفتن است. محل تخم‌گذاری معمولاً در میان گره‌های فوقانی ساقه میباشد. حشره ماده با استفاده از تخم‌ریز خود ساقه را سوراخ می‌کند و یک عدد تخم داخل آن و چسبیده به جدار داخلی قرار میدهد. تخم پس از ۱۲-۸ روز تفریخ شده و لارو کوچک از بافت پارانشیم داخل ساقه تغذیه کرده و به تدریج به سمت پایین ساقه و طوقه حرکت می‌کند. در آنجا لارو پیله نازکی در اطراف خود تنیده و در لانه ایجاد شده به حالت دیاپوز تمام تابستان پاییز و زمستان را می‌گذراند. از اواخر اسفند یا اوایل فروردین لارو در داخل محفظه خود به شفیره تبدیل میشود و سپس حشره کامل ظاهر می‌گردد. وجود رطوبت در اطراف طوقه در ماه‌های اسفند و فروردین جهت تبدیل لارو به شفیره و سپس حشره کامل اهمیت دارد.
شکل ٤٣ – انتهای ساقه‌های گندم محل زمستان گذرانی لارو زنبور ساقه خوار غلات
جنبه‌های مدیریتی کنترل
در سال‌های اخیر جمعیت این آفت در اکثر مزارع ایران رو به افزایش نهاده است. اگر به گذشته این قبیل مناطق رجوع کنیم می‌‌بینیم که بین افزایش جمعیت آفت و اقداماتی از قبیل اقدام شیمیایی علیه سن گندم و بهره گیری از کودهای شیمیایی به ویژه کودهای ازته کم و بیش رابطه ای به چشم می‌خورد. هر چه دیواره ساقه گندم ضخیم تر باشد گرایــش ایـن آفـت بـرای تخم گذاری در آنها کاهش می‌یابد و این چنین اسـت کـه در انتخاب ارقام گندم می‌باید سعی شود تا آنجا که به این حشره مربوط است جدار ساقه‌ها ضخیم باشد. افزودن کود ازته به زمین جهت بالا بردن میزان محصول احتمالاً در کاهش میزان ضخامت دیواره ساقه گندم نقش دارد. شخم معمولی پس از برداشت محصول در کاهش تراکم جمعیت این آفت موثر است زیرا بدینوسیله کلشهای حاوی لارو آفت به زیر خاک رفته و لاروها متحمل تلفات می‌شوند. در حالیکه سوزاندن کاه و کلش در مزرعه پس از برداشت محصول تأثیری در کاهش جمعیت این حشره ندارد. سمپاشی علیه سن مادر می‌تواند باعث کاهش جمعیت این آفت شود زیرا در این زمان حداکثر جمعیت حشره کامل زنبور ساقه خوار در مزارع فعالیت داشته و سمپاشی در آن زمان می‌تواند تاثیر مطلوبی داشته باشد. در مقابل، سمپاشی علیه پوره سن گندم در کاهش جمعیت زنبور ساقه خوار تقریباً بی اثر است زیرا حداکثر جمعیت آفت در این زمان به صورت لارو و درون ساقه گندم می‌باشند.
منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
