دستورالعمل ضدعفونی بذور گندم

گندم از جمله محصولاتی است که بیش از همه گیاهان در جهان کشت می‌شود. در دنیای امروز گندم نه تنها یک ماده غذایی اساسی و مهم به شمار می‌رود، بلکه از لحاظ سیاسی نیز اهمیتی همانند نفت و حتی بیشتر از آن دارد. از جمله بیماری‌های مهم گندم که خسارت زیادی به این محصول وارد می‌آورند، انواع سیاهک‌ها را می‌توان نام برد.

بیماری سیاهک در گندم دارای انواع مختلفی از جمله سیاهک پنهان، سیاهک آشکار، سیاهک پاکوتاه و سیاهک برگی است. در ادامه مطلب علائم بیماری‌ها و روش‌های کنترل و مبارزه با آنها تشریح خواهد شد:

1- بیماری سیاهک پنهان یا بدبوی گندم

عامل بیماری سیاهک پنهان گندم، نوعی قارچ بیماری‌زا است که هم‌زمان با جوانه زدن گندم، وارد آن می‌شود و به تدریج با رشد گندم، در داخل بوته‌ها به زندگی خود ادامه می‌دهد. سیاهک پنهان با تخریب دانه‌های آلوده و جایگزینی آن‌ها به وسیله تلیوسپورهای قارچ، به گیاه خسارت می‌زند و باعث کوتاه ماندن گیاهان آلوده می‌شود که میزان کوتولگی بستگی به گونه قارچ و نژاد آن و شرایط محیطی دارد.

گیاهان آلوده معمولاً به زنگ زرد و خسارت ناشی از سرما حساس‌تر می‌شوند، اما در برابر سفیدک پودری مقاوم‌تر می‌شوند. تلیوسپورهای عامل بیماری با توجه به قابلیت اشتعال بالای اسپورهای چرب آن می‌توانند باعث ایجاد انفجار در کمباین شوند.

این بیماری در اغلب مناطق گندم کاری کشور (مناطق دیم و کم باران تا نواحی معتدل و خشک) مشاهده میشود. عامل بیماری قارچ Tilletia caries (T. tritici)و Tilletia laevis (T. foetida) قارچ بیماری میباشد.

علائم بیماری
این بیماری مانند سیاهک آشکار علائم کاملاً مشخصی که در وهله اول قابل تشخیص باشد، ندارد. در واقع بوته‌های آلوده تا حدودی کوتاه‌تر از بوته‌های سالم هستند و این مقدار خیلی قابل توجه نیست. با این که گیاهان آلوده از نظر قدی کوتاه‌تر هستند، اما سنبله‌هایی بلندتر از سنبله‌های گیاهان سالم دارند. علاوه بر این در مرحله خوشه‌دهی، گیاه آلوده سنبله‌هایی با رنگ غیرمتعارف یعنی سبز مایل به آبی خواهد داشت و هرچه زمان برداشت نزدیک‌تر شود، رنگ آن‌ها تیره‌تر خواهد شد. دانه‌ها درون سنبله‌ها رنگی مایل به قهوه‌ای دارند و کوچک‌تر و گردتر از دانه‌های سالم به نظر می‌رسند. این بذرها همان دانه‌های پر شده توسط تلیوسپورها هستند که پوک‌اند و به راحتی در زمان برداشت، پودر شده و آلودگی را پراکنده می‌کنند. در ضمن به دلیل وجود ماده‌ای با نام تری‌آمین‌متیل که در اسپورها وجود دارد، سبب می‌شود تا گیاهان آلوده بوی ماهی گندیده دهند.

سنبلچه‌های گیاه آلوده، به رنگ قهوه‌ای زیتونی تیره درآمده و در نهایت با توده سیاه اسپور هم‌رنگ می‌شوند. این علائم بعد از مرحله خوشه‌دهی آشکار می‌شود. در این مرحله توده‌های اسپور قارچ به وسیله پوسته نازکی محصور شده و این پوسته قبل از برداشت یا در مرحله درو محصول، پاره شده و اسپورها در هوا پخش می‌شوند. اختلاف در ارتفاع، شکل و اندازه غیرطبیعی سنبله‌های آلوده نیز به تشخیص آن‌ها کمک می‌کند. سنبله‌های آلوده معمولاً بلندتر و تراکم سنبلچه‌های آن‌ها کمتر از سنبله‌های سالم است.

بیولوژی
برخلاف سیاهک آشکار که زمستان‌ها را درون بذر می‌گذراند، این قارچ زمستان را روی سطح بذر یا داخل خاک سپری می‌کند و گاهی تا چندین سال قابلیت ماندگاری دارد، ولی در ادامه همانند سیاهک آشکار، با جوانه زدن گیاه، تلیوسپورها میسیلیوم‌هایی تشکیل می‌دهند که قبل از بیرون آمدن جوانه از خاک، به گیاهچه نفوذ می‌کنند و همراه با رشد گیاه به فعالیت و رشد خود ادامه می‌دهند.

با ادامه این روند و رشد بیشتر گیاه، هنگام خوشه‌دهی، میسیلیوم‌ها، تخمدان‌ها را مورد حمله قرار می‌دهند و با آلوده کردن خوشه‌ها، درون بذرها قرار گرفته و اجازه پر شدن به آن‌ها نمی‌دهند. به این ترتیب درون دانه‌ها به جای مغز (نشاسته)، پر از دانه‌های تلیوسپوری است و بذر‌ها با اندکی فشار، پودر می‌شوند. بدیهی است که هنگام درو کردن، بذرهای آلوده خرد شده و تلیوسپورها آزاد می‌شوند و روی سطح دانه‌های سالم قرار می‌گیرند.

روشهای كنترل بیماری سیاهک پنهان گندم

توصیه‌های غیر شیمیایی:

• تهیه‌ بذر سالم و عاری از بیماری (استفاده از بذور گواهی شده و پرهیز از بذر های خود مصرفی).
• استفاده از ارقام مقاوم.
• تعیین زمان مناسب کاشت، شرایط مطلوب جوانه زدن اسپور عامل بیماری با شرایط مناسب کاشت بذر مطابقت نداشته باشد (دمای ایده آل برای جوانه زدن قارچ 18-8 درجه سانتی گراد است).
• آیش.

2- سیاهک آشکار گندم

نام قارچ عامل بیماری سیاهک آشکار، Ustilago tritici است. قبل از کشف علت این بیماری، مردم بر این باور بودند که علت سیاه شدن گندم‌ها گرفتار شدن به خشم الهی یا نفرین بدخواهان است و بعدها با گسترش نظریه خود به خودی به این نتیجه رسیدند که بافت‌های گیاه خود به خود به این وضع دچار می‌شوند که پس از کشف علت آن، این نظریه‌ها منسوخ شدند.

سیاهک آشکار از بیماری‌های مهم گندم در مناطق نسبتاً مرطوب دنیاست و در تمام مناطق ایران با شدت مختلف وجود دارد. میزان خسارت این بیماری روی گندم کمتر از خسارت ناشی از سیاهک پنهان است، اما روی جو خسارت سیاهک آشکار بیشتر از سیاهک پنهان است.

برخی از گونه‌های این سیاهک می‌توانند به چاودار هم صدمه بزنند، اما در حالت کلی چاودار نسبت به گندم در مقابل سیاهک دارای مقاومت بیشتری است؛ همچنین در بین گندم‌ها، گونه دوروم از سایرین مقاوم‌تر است.

علائم بیماری
سیاهک از زمانی قابل تشخیص می‌شود که خوشه‌ها روی بوته ظاهر شوند. در این هنگام گیاهان آلوده زودتر به خوشه می‌روند، همچنین این گیاهان معمولاً بلندتر از گیاهان سالم هستند. زمانی که خوشه‌ها از غلاف بیرون می‌آیند، رنگ آن‌ها به دلیل حضور تلیوسپورها زیتونی تیره تا قهوه‌ای می‌باشد.

البته قبل از بیرون آمدن از غلاف، رنگ تیره آن‌ها تا حدودی قابل مشاهده است. رفته رفته بافت سنبله‌ها سیاه و سخت شده و در نهایت به جای دانه، بافتی سیاه‌رنگ و پودر مانند خواهند داشت.

بیولوژی
زمستان‌گذرانی این قارچ به صورت میسیلیوم غیرفعال درون بذرهای آلوده است. این بذرها ممکن است برای انواع میزبان‌ها مثل گندم، جو، یولاف یا چاودار باشد. میسیلیوم‌های غیرفعال می‌توانند 4 تا 5 سال در دانه به حالت غیرفعال یا کمون باقی بمانند. به این ترتیب هم‌زمان با کشت بذرهای آلوده، فعالیت قارچ با جوانه زدن میسیلیوم‌ها آغاز شده و همراه با گیاه در جوانه انتهایی آن رشد می‌کنند.

با ظهور خوشه‌ها یا حتی قبل از آن قارچ به سنبله حمله کرده و با رشد و فعالیت درون سلول‌ها تمام بافت سنبله به جز محور را از بین می‌برد. سنبلچه‌های خوشه‌های آلوده تبدیل به توده اسپورهای خشک سیاه‌رنگ می‌شوند. با ادامه روند رشدی و رسیدن به مرحله تلیوسپوری در دانه، غشای نازکی اطراف آن باقی می‌ماند که با رسیدن تلیوسپورها و پاره کردن غشاء، اسپورها آزادانه با باد جا به جا می‌شوند و در تخمدان گیاهان سالم آلودگی ایجاد می‌کنند.

در هنگام خروج خوشه‌ها، تلیوسپورها توسط باد پراکنده می‌شوند و یا توسط باران شسته می‌شوند و در طی چند روز فقط محور لخت خوشه باقی می‌ماند. اسپورها زمان گلدهی آزاد شده، وارد تخمدان می‌شوند و بذر را آلوده می‌کنند و همین طور این بذرها سال بعد منشاء آلودگی خواهند بود.

گیاهانی که دیر کاشته می‌شوند کمتر از گیاهانی که پیش از موقع کشت شوند، از این بیماری خسارت می‌بینند؛ زیرا در مزارع دیر کاشت به دلیل درجه حرارت پایین، گندم دیرتر جوانه می‌زند، در حالی که قارچ در این درجه حرارت نمی‌تواند رشد کند.

در گندم‌های پاییزه، قارچ به صورت فعال یا نیمه فعال در ناحیه طوقه گندم مانده و در غلات بهاره به صورت غیرفعال در داخل بذر آلوده، زمستان‌گذرانی می‌کند. در بسیاری از مزارع گندم، این بیماری را می‌توان یافت، اما در شرایط مرطوب، نیمه‌مرطوب و نیز در زراعت‌های آبی شیوع بیشتری دارد.

روش‌های کنترل سیاهک آشکار گندم

توصیه‌های غیر شیمیایی:

1 -استفاده از بذر سالم (استفاده از بذور گواهی شده و پرهیزاز بذرهای خود مصرفی)
2 -حذف بوته‌های آلوده به سیاهک: با رسیدن گیاه و به خوشه رفتن، بوته‌هایی که سنبله های قهوه‌ای یا سیاه رنگ دارند، را قبل از رسیدن تلیوسپورها و آزاد شدن اسپورها حذف کنید.

مبارزه شیمیایی:

با توجه به اینکه پاتوژن بذر زاد بوده و در جنین دانه های به ظاهر سالم زمستان گذرانی می نماید، ضد عفونی بذور با قارچکش‌های معمولی باعث از بین رفتن رشته‌های میسلیوم نمی‌شود. لذا با استفاده از قارچکش‌هایی که جذب گیاه می‌شوند، می توان از رشد قارچ درون بذر جلوگیری نمود.

برای مبارزه با آن باید حتماً از قارچ‌کش‌ها و سموم سیستمیک مانند دیفنوکونازول (دیویدند)، تبوکونازول (راکسیل)، لاماردور (پروتیوکونازول + تبوکونازول) برای ضدعفونی بذر استفاده کرد. در این میان لاماردور محصول شرکت بایر آلمان با دُز مصرف 250 سی‌سی برای یک تن بذر تأثیر بسزایی در کنترل سیاهک آشکار و پنهان دارد.

دیفنوکونازول (3%FS) به میزان سه کیلوگرم برای یک تن بذر و تبوکونازول (2%DS) به میزان دو کیلوگرم برای یک تن بذر نیز این بیماری را کنترل می‌نمایند.

3- سیاهک پنهان پاکوتاه گندم
این بیماری ویژه مناطق سردسیر و مرتفع است و باعث توقف رشد گیاه میزبان، کوتاه شدن شدید ساقه و پنجه‌زنی فراوان می‌شود. بعد از مرحله خوشه‌دهی گیاه، علائم بارز بیماری، خود را نشان می‌دهد. گونه Tilletia controversa سیاهک پاکوتاه را به وجود می‌آورد. بوته‌های آلوده به سیاهک پاکوتاه ممکن است ارتفاعی فقط در حدود یک‌چهارم گیاهان سالم داشته باشند و تعداد پنجه‌ها نیز افزایش می‌یابد، ولی سایر علائم بیماری مشابه سیاهک پنهان گندم است.

تفکیک بیماری سیاهک پاکوتاه از سیاهک پنهان از روی خصوصیات ظاهری مشکل است، اما خصوصیاتی وجود دارد که این دو گونه را کاملاً از هم جدا می‌کند. در سیاهک پاکوتاه، توقف رشد در گیاه میزبان به مراتب بیشتر از سیاهک پنهان است. از طرفی پراکنش قارچ T. Controversa به مناطقی که دارای پوشش برف زمستانی هستند، محدود می‌شود.

همچنین اسپورهای T. Controversa برای جوانه‌زنی به مدت زمان بیشتری نیاز دارند و در نتیجه، آلودگی توسط این قارچ بیشتر در مرحله 2 تا 3 برگی شدن گیاه صورت می‌گیرد. گندم‌های بهاره به ندرت به بیماری سیاهک پاکوتاه آلوده می‌شوند.

روش‌های کنترل سیاهک پنهان و پاکوتاه گندم

توصیه‌های غیر شیمیایی:

• تهیه بذر سالم و عاری از بیماری: در این مورد در صورت اطمینان نداشتن به سالم بودن بذر، بذرها را با قارچ‌کش‌های مناسب ضدعفونی می‌کنند (ضدعفونی بذرها با قارچ‌کش‌های معمولی باعث از بین رفتن رشته‌های میسیلیوم نمی‌شود. لذا با استفاده از قارچ‌کش‌هایی که از طریق جذب، داخل گیاه می‌شوند (سیستمیک) می‌توان از رشد قارچ، درون بذر جلوگیری نمود).
• کاشت ارقام مقاوم به بیماری
• تغییر و تعیین زمان مناسب برای کاشت گیاه به طوری که شرایط در آن زمان با شرایط مطلوب برای جوانه زدن قارچ مطابقت نداشته باشد.
• آیش گذاشتن زمین در دوره‌های کشت، به این معنی که یک سال کاشت و یک سال نکاشت داشته باشیم.

مبارزه شیمیایی:

مؤثرترین روش مبارزه با سیاهک پنهان گندم، استفاده توأم از قارچ‌کش‌ها (برای ضدعفونی بذر) و استفاده از ارقام مقاوم است.

• قارچ‌کش لاماردور به میزان 250 سی‌سی برای ضدعفونی یک تن بذر
• دیفنوکونازول (دیویدند) 3% DS به میزان سه کیلوگرم برای یک تن بذر
• تبوکونازول (راکسیل) 2% DS به میزان دو کیلوگرم برای یک تن بذر
• تیابندازول (تکتو) 5/52% WP به میزان یک و نیم کیلوگرم برای یک تن بذر

4- سیاهک هندی (سیاهک ناقص)

سیاهک هندی در ایران اولین‌بار در سال 1375 از جیرفت (استان کرمان) گزارش شد و سطحی معادل صدهزار هکتار از مزارع گندم را آلوده کرد. عامل بیماری گونه دیگری از جنس تیلشیا به نام T.indica است که به گندم معمولی (گندم نان) حمله می‌کند، اما تریتیکاله و گندم دوروم نیز ممکن است آلوده شوند.

علائم بیماری
در این بیماری، آلودگی از طریق گل آغاز شده و سپس بخشی از دانه از توده‌های سیاه‌رنگ پر می‌شود. تشخیص این بیماری در مزرعه مشکل است؛ زیرا تنها چند گل در سنبله آلوده می‌شوند و بوته‌های آلوده در مزرعه به راحتی از چشم مخفی می‌مانند، ولی در خرمن از روی دانه‌های شکسته که قسمتی از آن‌ها آلوده به سیاهک است، قابل تشخیص می‌باشند که باعث کاهش میزان محصول، بازارپسندی و کیفیت نانوایی می‌شود.

در بذرهای بیمار، قسمتی از بذر، سالم باقی می‌ماند و قسمت دیگر آن همراه با جنین به توده‌ای از اسپورهای سیاه و خشک تبدیل می‌شود. در این جا نیز مانند سیاهک معمولی، بوی زننده ماهی گندیده متصاعد می‌شود. بذرها یا خاک آلوده به اسپور قارچ، مهم‌ترین منابع آلودگی اولیه هستند. اسپورها همچنین توسط باد و حشرات پخش می‌شوند و در طی مرحله گلدهی، گیاه را آلوده کرده و ممکن است تمام یا قسمتی از دانه، توسط میسیلیوم اشغال شده و به توده اسپور تبدیل شود.

روش‌های کنترل بیماری سیاهک هندی

توصیه‌های غیر شیمیایی:

• درصورت مناسب بودن شرایط رطوبتی و حرارت مناسب بطور مداوم، کنترل بیماری مشکل میباشد.
• استفاده از بذور سالم و عاری از آلودگی.
• استفاده از ارقام مقاوم.
• کنترل علف های هرز گرامینه و از بین بردن بقایای محصول بعد از برداشت.
• استفاده بهینه از کودهای ازته.

مبارزه شیمیایی:
ضدعفونی بذور مانع جوانه زنی تلیوسپورهای آزاد بذر شده و سمپاشی در مرحله خوشه میتواند خوشه را از آلودگی حفظ کند. ضدعفونی بذور با سموم سیستمیک یا سیستمیک-تماسی برای از بین بردن اسپورهای داخل یا سطح دانه، توصیه میگردد.
مبارزه شیمیایی بصورت محلول پاشی در زمانی که 80 %بوته‌ها به خوشه رفته باشند توصیه میگردد.

سموم قارچکش توصیه شده شامل:

• سایپروکونازول (آلتو) 10% SL با نسبت نیم لیتر در هکتار
• پروپیکونازول (تیلت) 25% EC با نسبت نیم لیتر در هکتار
• تبوکونازول (فولیکور) 25% EW با نسبت یک لیتر در هکتار
• فلوتریافول (ایمپکت) 12.5% SC با نسبت یک لیتر در هکتار

5- سیاهک برگی گندم (Flag smut)
بیماری سیاهک برگ و ساقه غلات که توسط قارچ Urocystis tritici ایجاد می‌شود، در درجه اول روی گندم پاییزه و در مناطقی که زمستان‌های معتدلی دارند (بوشهر، خوزستان، گیلان) گسترش دارد. سیاهک برگی که توسط قارچی به نام Urocystis agropyri ایجاد می‌شود، در روی چاودار نیز ایجاد شود.

علائم بیماری
تشخیص سیاهک برگی در مزرعه بسیار آسان است، اما اغلب به دلیل کوتاه بودن بیش از حد بوته‌های آلوده، از نظر دور می‌مانند. علائم بیماری به صورت نوارهای خاکستری متمایل به سیاه روی برگ و غلاف توسعه می‌یابد. بوته‌های آلوده اغلب کوتاه شده، برگ‌ها پیچ خورده و لوله می‌شوند. اپیدرم برگ و ساقه، در محل نوارهای آلوده، به صورت طولی شکاف خورده و توده سیاه‌رنگ اسپور ظاهر می‌شود.

بوته‌های آلوده معمولاً خوشه نمی‌دهند. توده اسپور آزاد شده، سطح بذرها و خاک را آلوده می‌کنند. گیاهچه‌ها و بوته‌های جوان توسط اسپورهایی که در سطح خاک پخش شده، آلوده می‌شوند. میسیلیوم قارچ پس از ورود به درون بافت گیاهچه، به طور درون‌بافتی به رشد خود ادامه داده و در نهایت توده اسپور را در زیر کوتیکول برگ و ساقه به وجود می‌آورد.

آلودگی معمولاً در هنگام جوانه‌زنی گندم اتفاق می‌افتد و گیاهچه‌ها قبل از خروج از خاک آلوده می‌شوند، عامل بیماری زمستان را به صورت میسلیوم در گیاهچه به سر می‌برد که بعداً در گیاه به صورت سیستمیک در می‌آید و در فصل بهار در قسمت بالای گیاه میزبان اسپورزایی می‌کند.

روش‌های کنترل بیماری سیاهک برگی گندم

توصیه‌های غیر شیمیایی:

• تناوب زراعی با گیاه غیر میزبان.
• استفاده از بذور سالم.
• استفاده از ارقام مقاوم.
• خودداری از کشت عمیق بذر (2.5 سانتیمتر).

مبارزه شیمیایی:
ضدعفونی بذر با قارچ‌کش‌های سیستمیک مانند دیفنوکونازول (دیویدند)، تبوکونازول (راکسیل) و لاماردور (پروتیوکونازول + تبوکونازول) نیز جهت کنترل این بیماری ضروری است.

—————————————————————
منبع
مجله داس و کشاورزی، شماره 8، صفحه 19