زنگ درختان میوه: Tranzschelia pruni-spinosae
بیماری زنگ درختان میوه هسته دار، ابتدا توجه کارشناسان باغبانی را به خود جلب نموده است و اولین بار در بین سالهای 1890-1880 شیوع این بیماری روی درختان هلو در ایالات متحده آمریکا در سال 1890 از کشور استرالیا گزارش شده است. بیماری زنگ درختان میوه هسته دار هم اکنون انتشار جهانی دارد و بیشتر در مناطق گرم که اقدام به کاشت درختان میوه هسته دار می شود شیوع دارد و علت این موضوع در قسمت بررسی زیست شناسی قارچ توضیح داده خواهد شد. گرچه بیماری انتشار جهانی دارد ولی اهمیت اقتصادی آن چندان زیاد نمی باشد و این عدم اهمیت به واسطه آن است که اولا انتشار بیماری بستگی زیاد به شرایط آب و هوایی مساعد دارد و ثانیا بیماری موقعی به شدت ظاهر می گردد که فصل رویش تقریبا تمام شده باشد و رشد و نمو کامل درخت از نظر باردهی و رشد سال آتی خاتمه یافته است. در ایران این زنگ تاکنون توسط خیبری، پتراک، اسفندیاری، گولاتو، وینوبوژن، اسکندری، ارشاد و شریف از مناطق گنبد، گرگان، اردبیل، لاهیجان، آستارا، رشت، بابل، آمل، کرج، بابلسر، بندر انزلی، همدان، اطراف تهران و اصفهان روی میزبان های مختلف هلو، آلو، گوجه، بادام، زردآلو گزارش شده است.
علائم بیماری زنگ درختان میوه:
بیماری زنگ در درختان دانه دار و هسته دار دیده می شود. این بیماری معمولا تا اواسط تابستان یا اوایل پاییز روی درختان ظاهر می شود. نشانه های ظاهری بیماری متفاوت و برحسب نوع میزبان و زمان آلودگی تغییر می نماید. آلودگی بیشتر روی شاخه های پایینی و بالاخص پاجوشها دیده می شود. نشانه های بیماری زنگ روی قسمتهای برگ، میوه و سرشاخه ها ظاهر می گردد ولی برگ در درجه اول اهمیت قرار دارد.
در بادام بعد از برداشت اگر خسارت شدید باشد ریزش زودرس برگها و خزان را خواهید دید.
پشت برگها لکه های برجسته قهوه ای رنگ تا نارنجی پررنگ است که با دست به راحتی کنده نمی شود. بندرت در سطح فوقانی آنها جوشهای قهوه ای و اسپوردار قارچ تشکیل می شود. این جوشها ممکن است پخش و گسترش یابند و تمام سطح برگها را به طور کلی فرا گیرند. این حالت را میتوان مخصوصا روی برگ های گوجه و آلو بیشتر از میزبان های دیگر مشاهده کرد.
اگر هوا داغ باشد، لکه های گرد و مرده ای ممکن است روی برگ ها به وجود آید ولی اکثر لکه های مبتلا زنده باقی خواهند ماند. ریزش برگ درختان نیز فقط موقعی صورت می گیرد که شدت بیماری زنگ روی برگها زیاد باشد روی برگ گوجه لکه های حاصله به رنگ ارغوانی یا برنزی در می آید. میوه ها بندرت ممکن است مبتلا به زنگ شود و اگر اتفاق افتد لکه های کوچک سبز تیره و آب دیده روی میوه ظاهر می شود. رشد این لکه ها متوقف و نسبت به بافت مجاور گود و سبز رنگ تر از قسمتهای مجاور هستند و بعدا نیز به صورت لکه های زردی در آمده و روی آنها جوشهای زنگ تشکیل می گردد. سرشاخه ها و شاخه های درخت نیز ممکن است بندرت مورد حمله زنگ قرار گیرند و در صورت ابتلا، زخم های بیضی شکل حاصل می شود و میسیلیوم های قارچ نیز در آنها به طور زنده تا سال آینده باقی خواهد ماند.
در سالهایی که در اول فصل رطوبت و از نظر دمایی مناسب باشد اسپورهای قارچی ( عامل تکثیر و رشد این قارچ) از درختی به درخت دیگر توسط باران و باد منتقل می شود لذا بعد از برداشت برگهای ریخته شده یا کامل توسط کود پاشی اوره یا شخم زدن به زیر خاک داده شود تا در زیر خاک عامل زمستان گذران ( تلیوسپورهای عامل زنده ماندن این قارچ) از بین بروند.
خسارت این عامل بیماری معمولا کم است ولی خزان زودرس اغلب باغداران را نگران میکند. البته لازم به ذکر است که اگر کنترل نشود سال به سال بیشتر شده و درخت کمی ضعیف میگردد حجم بار کاسته می شود و جوانه زایشی سال اینده خسارت می بیند.
عامل بیماری زنگ:
زنگ درختان میوه هسته دار بر اثر یک نوع قارچ هتروفیک که مرحله تولید اوردیوسپور و تلیوسپور(پروبازیدها) آن را Tranzschelia pruni-spinosae یا Puccinia pruni-spinosae و مرحله ی اسیدی آن را Aecidium puntatum می نامند ایجاد می گردد. مرحله اول زندگی انگل روی گیاهان خانواده آلاله (Ranunculaceae) از قبیل آنمون باغی (Anemon coronaria) و جنس های Ranunculus،Thalictrum،Hepatica می باشد و سپس قارچ تغییر میزبان می دهد و روی درختان میوه هسته دار انتقال یافته و در واقع مرحله دوم زندگی خود را روی یک میزبان جدید می گذراند.
چرخه بیماری:
جوشها اوردیومی قارچ در اواسط تابستان و درصورت گرم بودن هوا کمی زودتر روی برگ درختان میوه هسته دار تشکیل می گردد. این جوشها به رنگ قهوه ای و محتوی اوردسپور هستند. اوردسپور ها گلابی شکل و کشیده و به استثنای نوک آن که شکل صاف دارد،در بقیه قسمت ها سطح اوردسپور خاردار می باشد. قدرت حیاطی اوردسپورها در شرایطی طبیعی 47 روز است ولی اگر برگهای آلوده در حرارت 5 درجه سانتی گراد قرار گرفته باشند، می توانند این قدرت را تا 453 روز حفظ نمایند.
تلیوسپورهای قهوه ای تیره رنگ قارچ در اوایل یا اواسط پاییز در داخل جوشهای مذکور و روی برگهایی که هنوز سبز مانده یا زرد شده ولی هنوز به درخت مانده باشند تشکیل می یابد.
در برگهائی که روی زمین افتاده و در حال پوسیدن باشند به تعداد زیادتر تولید می گردد. تلیوسپور از دو حجره نامتساوی تشکیل یافته که حجره زیرین است. سطح تلیوسپور ناصاف دارای زگیل هایی است، این دو حجره به سهولت از یکدیگر جدا می گردند. ایسیوم های قارچ روی گیاهان خانواده آلاله تشکیل می شود. شکل آنها فنجانی و اکثرا در سطح تحتانی برگها و گاهی روی دمبرگها به وجود می آیند. ایسیوسپورهایی که در داخل ایسیوم حاصل می شوند قهوه ای رنگ و کروی هستند. آلودگی اولیه درختان میوه هسته دار ممکن است به وسیله ی ایسیوسپورها (انتقال از روی آنمون) یا توسط یوردیوسپورهایی که روی درخت از سال قبل مانده و زمستان را گذرانده اند به وجود آید.
بنابراین در شرایط آب و هوایی گرم تغییر متناوب میزبان برای قارچ ضرورت نداشته و بدون دخالت میزبان آنمون آلودگی ممکن است مرتبا روی درختان میوه هسته دار توسط اوریوسپورها انجام گیرد. اوردیوسپورها در مناطقی که زمستان سرد داشته باشند زنده باقی نمانده و از بین میروند، بدیهی است در این قبیل مناطق آلودگی اولیه روی درختان میوه به وسیله ایسیوسپورها به وجود می آید و در واقع قارچ دو مرحله زندگی را خواهد گذراند. آلودگی های ثانوی روی درختان میوه توسط اوردیوسپورها که باد در انتقال آنها دخالت دارد، انجام می گیرد.
این آلودگی ها تا اواخر تابستان و ماه های اول فصل پاییز ادامه دارد و سپس در مدت کوتاهی تلیوسپورها نیز بوجود آمده و قارچ به همین صورت زمستانگذرانی می کند.
در خلال ماههای زمستان زیستایی یوریدیوسپورها که در تمام این مدت در سطح سرشاخه ها مستقر هستند به شدت کم می شود. آلودگی سرشاخه ها ممکن است موجب شودکه یوریدیوسپورها در دو سال متوالی (روی این اندامها) تشکیل شوند. یوریدیوسپورها در یک دامنه وسیع دمایی(8 تا 38 درجه سانتی گراد؛ با دمای بهینه 13 تا 26 درجه سانتیگراد) میتوانند تندش پیدا کرده، جوانه بزنند، از این رو وجود یوریدیوسپورهای زیستا و رطوبت از عوامل مهم پیدایش بیماری زنگ به شمار می روند و اهمیت این دو عامل از دما بیشتر است.
طول مدت دوره های خیسی مورد نیاز در دماهای مختلف برای وقوع آلودگی هنوز مشخص نشده اند، ولی یک دوره مرطوب 18 ساعتی در 20 درجه سانتیگراد برای اینکه برگی شدید به وجود آید، به طور یقین کافی است. دوره کمون بیماری زنگ در آلودگی های سرشاخه ها و میوه ها مشخص نشده است، ولی این دوره برای آلودگیهای برگ 7 تا 10 روز است.
در بهار تلیوسپورها جوانه زده و ایجاد اندامهایی به نام اسپورودیوم کرده که میزبان آنمون را مورد حمله قرار می دهد. ایسیوسپورها نیز پس از تشکیل روی آنمون توسط باد منتشر شده و روی برگ درختان میوه هسته دار انتقال می یابد و بدین ترتیب چرخه زندگی قارچ تکمیل می گردد.
سرعت آزادسازی:
یوریدیوسپورها در هوای خشک آزاد می شوند. هر چند سرعت باد بیشتر باشد، به همان اندازه تعداد اسپورهای موجود در هوا نیز بیشتر میشود. در شروع ریزش باران تعداد یوریدیوسپورها در هوا افزایش قابل توجه پیدا می کند. انتشار ثانویه بیماری موجب ریزش شدید برگها میگردد. خزان زودرس برگها ممکن است موجب شود که درخت دوباره برگ وشکوفه دهد.
مبارزه با بیماری زنگ:
بیماری زنگ درختان میوه هسته دار را در صورت لزوم می توان با سمپاشی حفاظتی مهار کرد. در نواحی ای که بروز زود هنگام زنگ معمول است، سه دفعه (یک، دو وسه ماه قبل از برداشت محصول) درختان را تیمار میکنند. در مناطقیکه بیماری زنگ شدت ندارد ویا بیماری دیر هنگام بروز میکند، توصیه میشودکه درختان بعد از برداشت محصول سمپاشی شوند.
شخم زمین باغ در اول زمستان سبب دفن برگ ها در خاک و فاسد شدن مقدار زیادی از تلیوسپورها می گردد.خسارت بیماری معمولا کم و قابل ملاحظه بوده و در صورتیکه بیماری شدید باشد استفاده از قارچ کش های آلی مانند زینب یا تیورام در ماه های اردیبهشت و خرداد توصیه شده است .همچنین سم پاشی درختان در اوائل پاییز با محلول لایم سولفور 6 درصد و تکرار آن در بهار به نسبت یک درصد توصیه شده است .
استفاده از سولفور در طی فصل رویشی درختان، علاوه بر کنه کشی و کنترل سفیدک پودری روی کنترل بیماری زنگ هم موثر است.
محلولپاشی ترکیبات مسی و بردو در اول فصل و پس از برداشت قابل توصیه هست.
