انواع زنگ گندم؛ مشخصات، خسارت و کنترل آنها

🌾 زنگ زرد گندم Yellow Rust = Stripe Rust

عامل بیماری زنگ زرد گندم قارچی است به نام Puccinia striiformis که از رده بازیدیومیست ها، راسته اوردینالها و خانواده Pucciniaceae‌ می‌باشد. این بیماری یکی از مهمترین بیمار‌‌ی‌های گندم در دنیا و در ایران به شمار رفته و در سال‌های شیوع خسارت سنگینی را موجب‌‌ می‌‌شود. در حال حاضر در بیشتر مناطق گندم خیز کشور انتشار دارد.

علایم بیماری

علایم بیماری زنگ زرد در روی برگهای جوان به صورت جوش یا تاولهایی به رنگ زرد مایل به نارنجی ظاهر شده، سپس این جوش‌ها به هم پیوسته و نوارهایی در امتداد رگبرگها در هر دو سطح برگ نمایان‌‌ می‌‌شود. زنگ زرد به اندامهای مختلف گندم مانند برگ، غلاف، ساقه، خوشه، گلوم و گلومل و حتی ریشکها حمله کرده و در بهار زودتر از سایر زنگ ها به چشم‌ می‌خورد. هر یک از جوش‌های روی برگ حاوی هزاران هاگ یا اوردیوسپور بهاره است که فعال ترین شکل تکثیر قارچ عامل بیمـاری بـوده و بـاعث توسعه بیماری در فصل رشد گندم در مزارع و همچنین انتقال بیماری از سالی به سال دیگر‌‌ می‌‌باشد. در اواخـــــر فصل در سطح زیرین برگ تلیوسپورهای سیاه رنگ قارچ ظاهر‌‌ می‌‌شود.

شکل ۷۲ – علایم بیماری زنگ زرد گندم در روی برگ

زیست شناسی

تاکنون برای این قارچ،‌ ‌ میزبان واسط در دنیا شناخته نشده است. زنگ زرد گندم زمستان را به صورت اوردیو سپور و‌ میسلیوم روی علف‌های هرز گندمیان و یا گندم‌های روییده از سال قبل گذرانده و با مساعد شدن شرایط محیطی به صورت همه جاگیر شیوع پیدا‌ می‌کند. آلودگی ممکن است در پاییز و یا زمستان رخ بدهد. اوردیوسپورهای زنگ زرد پس از قرار گرفتن روی برگ در صورت وجود شبنم و آب آزاد جوانه زده و لوله تندش آن از طریق روزنه به داخل برگ نفوذ‌‌ می‌‌کند. ریسه‌های قارچ در داخل برگ رشد کرده و از طریق تولید اندام مکنده با مواد داخل سلول تماس برقرار‌‌ می‌‌کند و بالاخره با توسعه ریسه در فضای بین سلولی کلنی جدید قارچ، جوش ها و اوردیوسپورهای قارچ تشکیل‌ می‌شود.

در حال حاضر در کشور ایران اغلب ارقام تجارتی گندم مانند تجن که در سطح وسیع کشت‌ می‌شوند نسبت به زنگ زرد حساس هستند. عوامل محیطی موثر در بروز و توسعه بیماری زنگ زرد عبارت است از درجه حرارت و رطوبت داری مناسب، وجود علف‌های هرز گندمیان و ارقام حساس. بعد از برداشت گندم در اوایل تابستان زنگ زرد‌‌ می‌‌تواند روی گندمهای مزارع دیر کاشت واقع در مناطق مرتفع، گندمهای خودروی حاصل از ریزش بذر در موقع برداشت یا روی علف‌های هرز خانواده گندمیان به حالت فعال باقی مانده و در پاییز اوردیوسپورهای آن توسط باد روی گیاهچه‌های جدید گندم منتقل شود. اگر در این زمان درجه حرارت، رطوبت و بارندگی برای جوانه زنی و نفوذ اور دیوسپورهای قارچ فراهم باشد، اولین آلودگی به طور پراکنده در مزارع ایجاد‌‌ می‌‌شود.

شکل ۷۳- اوردیا روی خوشه و تلیوسپور زنگ زرد گندم

هرچه درجه حرارت و رطوبت در طول تابستان کمتر باشد، اسپورزایی زنگ بیشتر و آلودگی پاییزه افزایش پیدا‌‌ می‌‌کند. بعد از انجام آلودگی در گیاهچه گندم بسته به شرایط جوی و قبل از شروع سرمای زمستان فعالیت زنگ متفاوت خواهد بود. در صورت وجود آب و هوای ملایم برای مدت نسبتا طولانی زنگ به رشد خود ادامه داده و حتـــى اور دیوسپورها روی برگ تشکیل‌ می‌شود. هر چه درجه حرارت از درجه حرارت مناسب فاصله داشته و کمتر باشد، زمان آلودگی تا ظهور اوردیوسپور طولانی تر‌ می‌شود. جوشهای در حال اسپورزایی‌ می‌توانند تا ٤ درجه سانتی گراد زیر صفر را تحمل کنند ولی در درجات حرارت پایین تر از بین‌‌ می‌‌روند.

پوشش برف‌ می‌تواند در زنده ماندن و بقای قارچ نقش مهمی داشته باشد. درجه حرارت در زمستان نقش عمده ای در شروع و توسعه اپیدمی زنگ زرد در بهار ایفا‌‌ می‌‌کند. هر چه درجه حرارت در طول ماه‌های زمستان پایین تر و مدت سرما طولانی تر باشد، بروز و توسعه آلودگی کندتر،‌ میزان تولیـد اسپور برای ایجاد آلودگی‌های اولیه بهاره کمتر و در نتیجه شروع آلودگی‌های بهاره دیرتر و سرعت پیشرفت بیماری کندتر است.

نحوه خسارت

آلودگی برگهای پایینی به نسبت برگهای بالایی تاثیر کمتری در کاهش محصول دارد. حساس ترین ترین مرحله رشد گیاه، مرحله ظهور برگ پرچم و متورم شدن غلاف و مرحله تشکیل خوشه‌ می‌باشد. هر چه آلودگی برگ پرچم بیشتر باشد‌ میزان خسارت وارده به محصول بیشتر خواهد بود.

مدیریت تلفیقی زنگ زرد گندم

راهکارهای مؤثر در کنترل بیماری زنگ زرد گندم عبارتند از: کشت ارقام مقاوم و یا متحمل، از بین بردن علف‌های هرز گندمیان، استفاده بهینه از کودهای ازتی، از بین بردن کانو‌‌ن‌های اولیه آلودگی و در صورت بروز اپیدمی، یکبار سمپاشی در مرحله تورم خوشه. قارچکشهای تکتو، تیلت و ایمپکـت بـه مقدار نیم لیتر در هکتار و قارچکش فولیکور به مقدار یک لیتر در هکتار برای این سمپاشی توصیه‌‌ می‌‌شود.

ارزیابی وضعیت زنگ

١ – در تابستان بعد از برداشت محصول

• بازدید مزارع کشت شده بعد از گندم و بررسی بوته‌های گندم ریزشی سبز شده از نظر آلودگی به زنگ
• بازدید مزارع گندمهای دیرکشت در ارتفاعات بالاتر
• بررسی علف‌های هرز خانواده گندمیان از نظر وجود علایم زنگ

۲ – در پاییز

بازدید مزارع تا شروع سرمای زمستانه هر ۱۰ روز یکبار، در صورت مشاهده زنگ در هر مزرعه (در ۵ قطعه) یک قطعه در وسط و ٤ قطعه در چهار گوشه با استفاده از کادر چوبی هم ۱×۱ متر بوته ها از نظر آلودگی بـه زنـگ مورد بررسی قرار گیرند. علایم اولیه آلودگی در این مرحله بیشتر به صورت نقاط رنگ پریده پراکنده و یا خطوط کوتاه‌ می‌باشد و در صورت وجود شرایط مساعد پوستولهای زنگ دیده‌‌ می‌‌شود. در این مرحله در وهله اول تعداد بوته‌های آلوده شمارش و در صورت بروز پوستول شدت آلودگی بوته ها تعیین‌ می‌شود.

۳ – بعد از سرما

بعد از سرمای زمستانی و شروع مجدد رشد، مزارع هر 7 روز یکبار و بعد از مشاهده اولین علایم آلودگی هــر سـه یـا چهار روز یکبار بازدید و موارد زیر یادداشت برداری‌ می‌گردد:

۱ – زمان بروز اولین علایم زنگ (لکه‌های رنگ پریده و متعاقب آن پوستولهای زنگ)

۲ – شدت آلودگی بوته ها، در مزارع ۵ قطعه یک متر مربعی بـــه طور تصادفی انتخاب و ۵۰ بوته در هر قطعه به صورت تصادفی بررسی و درصد پوشش برگها به وسیله پوستول کــه به شرح زیر تعیین‌ می‌گردد:

0(صفر) – بدون هیچگونه علایم زنگ در روی گیاه

خیلی مقاوم (VR) – بروز لکه‌های رنگ پریده یا سوخته قهوه‌ای در روی برگ بدون پوستول زنگ

مقاوم (R) – بروز لکه‌های رنگ پریده به دنبال هم و یا همراه با لکه‌های سوخته گاهی توام با جوشهای زنگ

نیمه مقاوم (MR)  -بروز لکه‌های رنگ پریده نواری، همراه با لکه‌های سوخته و ظهور جوشهای ریز، کم و پراکنده زنگ

نیمه حساس (MS) – بروز لکه‌های رنگ پریده و سوخته همراه با ظهور جوشهای زنگ به مقدار معمولی و به اندازه متوسط

حساس (S) – ظهور جوشهای فراوان زنگ در روی برگ که معمولاً حاشیه و دور آنها را لکه‌های رنگ پریده احاطه‌ می‌کند.

خیلی حساس (VS) – ظهور جوشهای فراوان زنگ در روی برگ بدون هیچگونه لکه ای

ضمنا برای تعیین‌ میزان درصد آلودگی در هر یک و از درجات و تیپهای آلودگی‌ می‌توان با توجه به‌ میزان پوشش زنگ در روی برگ آن را مشخص نمود.

تعیین زمان سمپاشی

در صورتیکه طی ۵ روز متوالی‌ میانگین درجه حرارت بین ۱۳ تا ۱۵ درجه سانتی گراد (حداقل بیش از ۷ درجه سانتی گراد) و‌ میانگین رطوبت نسبی هوا بیش از ۷۰ درصد باشد و حداقل دو روز بارندگی بیش از ۵‌ میلیمتر وجود داشته باشد احتمال بروز آلودگی در سه تا ۵ روز آینده وجود دارد لذا باید پیش بینی لازم برای کنترل به عمل آید و به محض مشاهده آلودگی زنگ (کمتر از ۵ درصد شدت آلودگی روی برگهای پرچم و کمتر از ۱۰ درصد روی بــرگـهــای پائینی سمپاشی انجام شود.

یادداشت برداری از سمپاشی

۱۰ روز بعد از سمپاشی ۵ قطعه به مساحت یک مترمربع به طور تصادفی در وسط و چهار گوشه مزرعه انتخاب و شدت و تیپ بیماری یادداشت و سپس در ضریب مربوطه ضرب‌‌ می‌‌شود.

بعد از برداشت محصول مقایسه عملکرد به عمل‌‌ می‌‌آید.

1 كاملاً مقاوم

5 مقاوم Resistant) =R)

۱۰ تا ۲۰ = نیمه مقاوم MR

۳۰ = نیمه حساس MS

٤٠ – ٥٠ = حساس S

۶۰ تا ۱۰۰ = کاملا حساس

شکل ٧٤ – تعیین درصد آلودگی برگها در اثر بیماری زنگ زرد

🌾 زنگ قهوه‌ای گندم Brown Rust = Wheat leaf Rust

عامل بیماری زنگ قهوه‌ای گندم قارچی اســت به نام Puccinia recondita که پس از زنگ زرد از شایع ترین بیمار‌‌ی‌های گندم‌ می‌باشد و در استا‌‌ن‌های مازندران، گلستان، اردبیل، خوزستان و سیستان و بلوچستان انتشار دارد.

علائم بیماری و نحوه خسارت

آثار بیماری به صورت جوشهای بیضی شکل پراکنده و به رنگ نارنجی متمایل به قهوه‌ای در سطح برگ و روی غلاف ظاهر‌ می‌شود. هر یک از این جوشها مانند سایر زنگ ها حاوی اسپورهای بهاره یا اوردیوسپورهاست در اواخر فصل رویش در محل تشکیل جوشهای بهاره به تدریج جوشهای پاییزه به رنگ قهوه‌ای تیره و یا سیاه تشکیل‌ می‌شود. این زنگ به ندرت غلاف برگ، ساقه و خوشه را آلوده‌‌ می‌‌کند. دانه‌های گندم بوته‌های مبتلا به زنگ قهوه‌ای چروکیده، کوچک و نامرغوب بوده و در صورت اپیدمی بیماری وزن محصول تا ۹۰ درصد کاهش‌‌ می‌‌یابد.

شکل ۷۵ – علایم بیماری زنگ قهوه‌ای گندم روی برگ

زیست شناسی

تولید مثل و تکثیر قارچ در بهار ابتدا به وسیله‌ میسلیومهایی که زمستان گذرانی کرده‌اند و با تشکیل اسپورها صورت‌‌ می‌‌گیرد. زنگ قهوه‌ای نسبت به زنگ زرد گرمادوست تر است. اسپورها در رطوبت اشباع به طور منظم و سریع جوانه‌ می‌زنند. در مناطق معتدل، قارچ عامل بیماری از سالی به سال دیگر به صورت‌ میسلیوم یا اسپور روی گونه‌های زمستانی غلات و علف‌های هرز گندمیان زمستانگذرانی‌ می‌کند.‌ ‌ میزبان‌های واسط زنگ قهوه‌ای گونه‌های جنس تالیک تروم و آنچوسا هستند.

شکل ۷۶ – اوردیا و اوردیوسپور – تلیا و تلیوسپور زنگ قهوه‌ای روی برگ گندم

شیوه مبارزه با بیماری زنگ قهوه‌ای گندم همانند زنگ زرد‌‌ می‌‌باشد.

شکل ۷۷ – تاولهای مرحله یوردینیوم زنگ زرد سمت بالا و رنگ قهوه‌ای (سمت پائین) در برگهای گندم

🌾 زنگ سیاه گندم Stem Rust

عامل بیماری زنگ سیاه یا زنگ ساقه گندم قارچ Puccinia graminis‌ می‌باشد که در ایران اهمیت آن بعد از زنگ زرد و قهوه‌ای است. در حالی که در کشورهای اروپایی و آمریکا از مهمترین بیمار‌‌ی‌های گندم به شمار‌‌ می‌‌رود. این بیماری از استا‌‌ن‌های مازندران، گلستان، آذربایجان شرقی، فارس و هرمزگان گزارش شده است.

علائم زنگ سیاه و نحوه خسارت

علایم بیماری زنگ سیاه روی گندم ابتدا به صورت جوشهای باریک، بیضوی و موازی با محور اصلی ساقه، برگ یا غلاف ظاهر‌ می‌شود. در مراحل بعدی رشد گیاه گندم، جوشها ممکن است روی خوشه و ریشکهای خوشه نیز تشکیل گردد پس از مدت کوتاهی اپیدرم روی جوشها پاره شده و توده اوردیوسپورهای قرمز تیره به چشم‌ می‌خورد. سپس هاگهای سیاه قارچ که تلیوسپور نام دارند به صورت خطوط برجسته و سیاه رنگ روی ساقه ظاهر‌ می‌شوند.

شکل ۷۸ – مرحله تلیا (اسپورهای پاییزه) زنگ سیاه

زنگ سیاه ساقه گندم هوای نسبتا گرم را دوست دارد و موقعی در مزرعه شروع به تولید و تکثیر‌‌ می‌‌کند که تقریبا رشد زنگ زرد متوقف شده است. زمستان گذرانی قارچ به صورت تلیوسپور یا اسپورهای پاییزه انجام‌‌ می‌‌گیرد و با جوانه زدن آن در بهار بازیدیوسپور تولید‌ می‌شود که بوته‌های زرشک را که‌ ‌ میزبان واسط قارچ است آلوده کرده و روی آن ایسیدی و ایسیدیوسپورهای قارچ بـــه وجـود‌‌ می‌‌آید ایسیدسپورها روی گندم با‌ ‌ میزبا‌‌ن‌های دیگر منتقل شده و بیماری را در ابتدای سال در مزارع گندم شــروع‌‌ می‌‌کند.

شکل ۷۹ – جوانه زنی تلیوسپور زنگ سیاه و ایجاد بازید و بازیدیوسپور

در نقاط سردسیر دنیا وسیله زمستانگذرانی زنگ سیاه تلیوسپوراست اما در نقاط گرمسیر تلیوسپورها قدرت تندش خود را از دست‌ می‌دهند و اوردیوسپورها دوام‌‌ می‌‌آورند، لذا عامل زمستانگذرانی اوردیوسپور‌‌ می‌‌باشد و چون اوردیوسپور‌ می‌تواند مستقیماً روی گندم ایجاد بیماری کند لذا وجود زرشک در مناطق گرم بـه عنـوان‌ ‌ میزبان ثانویه لزومی ندارد. قارچ عامل بیماری‌‌ می‌‌تواند روی بقایای کاه و کلش گندم و یا علف‌های هرز گندمیان زمستانگذرانی کند.

شکل ۸۰ – علایم بیماری زنگ سیاه ساقه (مرحله اوردیا)

خسارت این بیماری در مواقعی که جوشهای زنگ روی خوشه و ساقه زیاد باشد چشمگیر است. گیاهان آلوده به طور معمول کمتر پنجه زده و تعداد کمتری دانه در هـر خوشه تولید‌‌ می‌‌کنند. دانه‌های تولید شده کوچک و چروکیده‌‌ می‌‌باشند.

کنترل بیماری زنگ سیاه گندم

روش‌های کنترل زنگ سیاه گندم عبارتند از: کشت ارقام مقاوم، از بین بردن علف‌های هرز گندمیان، در صورت خطر اپیدمی شدن از بین بردن بوته‌های زرشک، استفاده بهینه از کودهای ازته، رعایت تراکم کشت و در صورت لزوم سمپاشی با استفاده از قارچکشهایی که برای زنگ زرد توصیه شده است.

شکل ۸۱ – علایم بیماری زنگ سیاه روی بوته زرشک

منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی