انواع بیماریهای قارچی گندم؛ شناسایی، خسارت و روش‌های کنترل

با توجه به گسترش و رویش انواع گیاهان خانواده گرامینه و قدمت زراعت گندم، گیاه گندم در طول دوران رشد مورد
حمله بسیاری از عوامل بیماریزا قرار می‌گیرد. دلیل این مدعا وجود آثار تاریخی پاره ای از آنها به صورت فسیل می‌باشد.
در ایران با وجود شرایط آب و هوائی متنوع و رویشی گیاه گندم، عوامل قارچی که کم و بیش مانند عامل محدود کننده
باشند وجود دارند، برخی از این عوامل همه ساله مشکلاتی از نظر داشت به همراه می آورند و الزام است متخصصین
اصلاح نباتات در تهیه ارقام مقاوم (زنگهای گندم) اقدام و کوشش نمایند.

در این قسمت تعدادی از این عوامل قارچی بیماریزا بر حسب اهمیت آنها، مورد مطالعه قرار می‌گیرد:

 

زنگ زرد گندم Yellow Rust = Stripe Rust

عامل بیماری زنگ زرد گندم قارچی است به نام Puccinia striiformis که از رده بازیدیومیست ها، راسته اوردینالها و خانواده Pucciniaceae‌ می‌باشد. این بیماری یکی از مهمترین بیمار‌‌ی‌های گندم در دنیا و در ایران به شمار رفته و در سال‌های شیوع خسارت سنگینی را موجب‌‌ می‌‌شود. در حال حاضر در بیشتر مناطق گندم خیز کشور انتشار دارد.

 

علایم بیماری

علایم بیماری زنگ زرد در روی برگهای جوان به صورت جوش یا تاولهایی به رنگ زرد مایل به نارنجی ظاهر شده، سپس این جوش‌ها به هم پیوسته و نوارهایی در امتداد رگبرگها در هر دو سطح برگ نمایان‌‌ می‌‌شود. زنگ زرد به اندامهای مختلف گندم مانند برگ، غلاف، ساقه، خوشه، گلوم و گلومل و حتی ریشکها حمله کرده و در بهار زودتر از سایر زنگ ها به چشم‌ می‌خورد. هر یک از جوش‌های روی برگ حاوی هزاران هاگ یا اوردیوسپور بهاره است که فعال ترین شکل تکثیر قارچ عامل بیمـاری بـوده و بـاعث توسعه بیماری در فصل رشد گندم در مزارع و همچنین انتقال بیماری از سالی به سال دیگر‌‌ می‌‌باشد. در اواخـــــر فصل در سطح زیرین برگ تلیوسپورهای سیاه رنگ قارچ ظاهر‌‌ می‌‌شود.

شکل ۷۲ – علایم بیماری زنگ زرد گندم در روی برگ

 

زیست شناسی

تاکنون برای این قارچ،‌ ‌ میزبان واسط در دنیا شناخته نشده است. زنگ زرد گندم زمستان را به صورت اوردیو سپور و‌ میسلیوم روی علف‌های هرز گندمیان و یا گندم‌های روییده از سال قبل گذرانده و با مساعد شدن شرایط محیطی به صورت همه جاگیر شیوع پیدا‌ می‌کند. آلودگی ممکن است در پاییز و یا زمستان رخ بدهد. اوردیوسپورهای زنگ زرد پس از قرار گرفتن روی برگ در صورت وجود شبنم و آب آزاد جوانه زده و لوله تندش آن از طریق روزنه به داخل برگ نفوذ‌‌ می‌‌کند. ریسه‌های قارچ در داخل برگ رشد کرده و از طریق تولید اندام مکنده با مواد داخل سلول تماس برقرار‌‌ می‌‌کند و بالاخره با توسعه ریسه در فضای بین سلولی کلنی جدید قارچ، جوش ها و اوردیوسپورهای قارچ تشکیل‌ می‌شود.

در حال حاضر در کشور ایران اغلب ارقام تجارتی گندم مانند تجن که در سطح وسیع کشت‌ می‌شوند نسبت به زنگ زرد حساس هستند. عوامل محیطی موثر در بروز و توسعه بیماری زنگ زرد عبارت است از درجه حرارت و رطوبت داری مناسب، وجود علف‌های هرز گندمیان و ارقام حساس. بعد از برداشت گندم در اوایل تابستان زنگ زرد‌‌ می‌‌تواند روی گندمهای مزارع دیر کاشت واقع در مناطق مرتفع، گندمهای خودروی حاصل از ریزش بذر در موقع برداشت یا روی علف‌های هرز خانواده گندمیان به حالت فعال باقی مانده و در پاییز اوردیوسپورهای آن توسط باد روی گیاهچه‌های جدید گندم منتقل شود. اگر در این زمان درجه حرارت، رطوبت و بارندگی برای جوانه زنی و نفوذ اور دیوسپورهای قارچ فراهم باشد، اولین آلودگی به طور پراکنده در مزارع ایجاد‌‌ می‌‌شود.

شکل ۷۳- اوردیا روی خوشه و تلیوسپور زنگ زرد گندم

 

هرچه درجه حرارت و رطوبت در طول تابستان کمتر باشد، اسپورزایی زنگ بیشتر و آلودگی پاییزه افزایش پیدا‌‌ می‌‌کند. بعد از انجام آلودگی در گیاهچه گندم بسته به شرایط جوی و قبل از شروع سرمای زمستان فعالیت زنگ متفاوت خواهد بود. در صورت وجود آب و هوای ملایم برای مدت نسبتا طولانی زنگ به رشد خود ادامه داده و حتـــى اور دیوسپورها روی برگ تشکیل‌ می‌شود. هر چه درجه حرارت از درجه حرارت مناسب فاصله داشته و کمتر باشد، زمان آلودگی تا ظهور اوردیوسپور طولانی تر‌ می‌شود. جوشهای در حال اسپورزایی‌ می‌توانند تا ٤ درجه سانتی گراد زیر صفر را تحمل کنند ولی در درجات حرارت پایین تر از بین‌‌ می‌‌روند.

پوشش برف‌ می‌تواند در زنده ماندن و بقای قارچ نقش مهمی داشته باشد. درجه حرارت در زمستان نقش عمده ای در شروع و توسعه اپیدمی زنگ زرد در بهار ایفا‌‌ می‌‌کند. هر چه درجه حرارت در طول ماه‌های زمستان پایین تر و مدت سرما طولانی تر باشد، بروز و توسعه آلودگی کندتر،‌ میزان تولیـد اسپور برای ایجاد آلودگی‌های اولیه بهاره کمتر و در نتیجه شروع آلودگی‌های بهاره دیرتر و سرعت پیشرفت بیماری کندتر است.

 

نحوه خسارت

آلودگی برگهای پایینی به نسبت برگهای بالایی تاثیر کمتری در کاهش محصول دارد. حساس ترین ترین مرحله رشد گیاه، مرحله ظهور برگ پرچم و متورم شدن غلاف و مرحله تشکیل خوشه‌ می‌باشد. هر چه آلودگی برگ پرچم بیشتر باشد‌ میزان خسارت وارده به محصول بیشتر خواهد بود.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

راهکارهای مؤثر در کنترل بیماری زنگ زرد گندم عبارتند از: کشت ارقام مقاوم و یا متحمل، از بین بردن علف‌های هرز گندمیان، استفاده بهینه از کودهای ازتی، از بین بردن کانو‌‌ن‌های اولیه آلودگی و در صورت بروز اپیدمی، یکبار سمپاشی در مرحله تورم خوشه. قارچکشهای تکتو، تیلت و ایمپکـت بـه مقدار نیم لیتر در هکتار و قارچکش فولیکور به مقدار یک لیتر در هکتار برای این سمپاشی توصیه‌‌ می‌‌شود.

 

ارزیابی وضعیت زنگ

١ – در تابستان بعد از برداشت محصول

• بازدید مزارع کشت شده بعد از گندم و بررسی بوته‌های گندم ریزشی سبز شده از نظر آلودگی به زنگ
• بازدید مزارع گندمهای دیرکشت در ارتفاعات بالاتر
• بررسی علف‌های هرز خانواده گندمیان از نظر وجود علایم زنگ

 

۲ – در پاییز

بازدید مزارع تا شروع سرمای زمستانه هر ۱۰ روز یکبار، در صورت مشاهده زنگ در هر مزرعه (در ۵ قطعه) یک قطعه در وسط و ٤ قطعه در چهار گوشه با استفاده از کادر چوبی هم ۱×۱ متر بوته ها از نظر آلودگی بـه زنـگ مورد بررسی قرار گیرند. علایم اولیه آلودگی در این مرحله بیشتر به صورت نقاط رنگ پریده پراکنده و یا خطوط کوتاه‌ می‌باشد و در صورت وجود شرایط مساعد پوستولهای زنگ دیده‌‌ می‌‌شود. در این مرحله در وهله اول تعداد بوته‌های آلوده شمارش و در صورت بروز پوستول شدت آلودگی بوته ها تعیین‌ می‌شود.

 

۳ – بعد از سرما

بعد از سرمای زمستانی و شروع مجدد رشد، مزارع هر 7 روز یکبار و بعد از مشاهده اولین علایم آلودگی هــر سـه یـا چهار روز یکبار بازدید و موارد زیر یادداشت برداری‌ می‌گردد:

۱ – زمان بروز اولین علایم زنگ (لکه‌های رنگ پریده و متعاقب آن پوستولهای زنگ)

۲ – شدت آلودگی بوته ها، در مزارع ۵ قطعه یک متر مربعی بـــه طور تصادفی انتخاب و ۵۰ بوته در هر قطعه به صورت تصادفی بررسی و درصد پوشش برگها به وسیله پوستول کــه به شرح زیر تعیین‌ می‌گردد:

0(صفر) – بدون هیچگونه علایم زنگ در روی گیاه

خیلی مقاوم (VR) – بروز لکه‌های رنگ پریده یا سوخته قهوه‌ای در روی برگ بدون پوستول زنگ

مقاوم (R) – بروز لکه‌های رنگ پریده به دنبال هم و یا همراه با لکه‌های سوخته گاهی توام با جوشهای زنگ

نیمه مقاوم (MR)  -بروز لکه‌های رنگ پریده نواری، همراه با لکه‌های سوخته و ظهور جوشهای ریز، کم و پراکنده زنگ

نیمه حساس (MS) – بروز لکه‌های رنگ پریده و سوخته همراه با ظهور جوشهای زنگ به مقدار معمولی و به اندازه متوسط

حساس (S) – ظهور جوشهای فراوان زنگ در روی برگ که معمولاً حاشیه و دور آنها را لکه‌های رنگ پریده احاطه‌ می‌کند.

خیلی حساس (VS) – ظهور جوشهای فراوان زنگ در روی برگ بدون هیچگونه لکه ای

ضمنا برای تعیین‌ میزان درصد آلودگی در هر یک و از درجات و تیپهای آلودگی‌ می‌توان با توجه به‌ میزان پوشش زنگ در روی برگ آن را مشخص نمود.

 

تعیین زمان سمپاشی

در صورتیکه طی ۵ روز متوالی‌ میانگین درجه حرارت بین ۱۳ تا ۱۵ درجه سانتی گراد (حداقل بیش از ۷ درجه سانتی گراد) و‌ میانگین رطوبت نسبی هوا بیش از ۷۰ درصد باشد و حداقل دو روز بارندگی بیش از ۵‌ میلیمتر وجود داشته باشد احتمال بروز آلودگی در سه تا ۵ روز آینده وجود دارد لذا باید پیش بینی لازم برای کنترل به عمل آید و به محض مشاهده آلودگی زنگ (کمتر از ۵ درصد شدت آلودگی روی برگهای پرچم و کمتر از ۱۰ درصد روی بــرگـهــای پائینی سمپاشی انجام شود.

 

یادداشت برداری از سمپاشی

۱۰ روز بعد از سمپاشی ۵ قطعه به مساحت یک مترمربع به طور تصادفی در وسط و چهار گوشه مزرعه انتخاب و شدت و تیپ بیماری یادداشت و سپس در ضریب مربوطه ضرب‌‌ می‌‌شود.

تیپ و شدت آلودگی	ضریب آلودگی
O	0
R	0.2
MR	0.4
MS	0.8
S	1

بعد از برداشت محصول مقایسه عملکرد به عمل‌‌ می‌‌آید.

1 كاملاً مقاوم

5 مقاوم Resistant) =R)

۱۰ تا ۲۰ = نیمه مقاوم MR

۳۰ = نیمه حساس MS

٤٠ – ٥٠ = حساس S

۶۰ تا ۱۰۰ = کاملا حساس

شکل ٧٤ – تعیین درصد آلودگی برگها در اثر بیماری زنگ زرد

 

 

 

زنگ قهوه‌ای گندم Brown Rust = Wheat leaf Rust

عامل بیماری زنگ قهوه‌ای گندم قارچی اســت به نام Puccinia recondita که پس از زنگ زرد از شایع ترین بیمار‌‌ی‌های گندم‌ می‌باشد و در استا‌‌ن‌های مازندران، گلستان، اردبیل، خوزستان و سیستان و بلوچستان انتشار دارد.

 

علائم بیماری و نحوه خسارت

آثار بیماری به صورت جوشهای بیضی شکل پراکنده و به رنگ نارنجی متمایل به قهوه‌ای در سطح برگ و روی غلاف ظاهر‌ می‌شود. هر یک از این جوشها مانند سایر زنگ ها حاوی اسپورهای بهاره یا اوردیوسپورهاست در اواخر فصل رویش در محل تشکیل جوشهای بهاره به تدریج جوشهای پاییزه به رنگ قهوه‌ای تیره و یا سیاه تشکیل‌ می‌شود. این زنگ به ندرت غلاف برگ، ساقه و خوشه را آلوده‌‌ می‌‌کند. دانه‌های گندم بوته‌های مبتلا به زنگ قهوه‌ای چروکیده، کوچک و نامرغوب بوده و در صورت اپیدمی بیماری وزن محصول تا ۹۰ درصد کاهش‌‌ می‌‌یابد.

شکل ۷۵ – علایم بیماری زنگ قهوه‌ای گندم روی برگ

 

زیست شناسی

تولید مثل و تکثیر قارچ در بهار ابتدا به وسیله‌ میسلیومهایی که زمستان گذرانی کرده‌اند و با تشکیل اسپورها صورت‌‌ می‌‌گیرد. زنگ قهوه‌ای نسبت به زنگ زرد گرمادوست تر است. اسپورها در رطوبت اشباع به طور منظم و سریع جوانه‌ می‌زنند. در مناطق معتدل، قارچ عامل بیماری از سالی به سال دیگر به صورت‌ میسلیوم یا اسپور روی گونه‌های زمستانی غلات و علف‌های هرز گندمیان زمستانگذرانی‌ می‌کند.‌ ‌ میزبان‌های واسط زنگ قهوه‌ای گونه‌های جنس تالیک تروم و آنچوسا هستند.

شکل ۷۶ – اوردیا و اوردیوسپور – تلیا و تلیوسپور زنگ قهوه‌ای روی برگ گندم

 

شیوه مبارزه با بیماری زنگ قهوه‌ای گندم همانند زنگ زرد‌‌ می‌‌باشد.

شکل ۷۷ – تاولهای مرحله یوردینیوم زنگ زرد سمت بالا و رنگ قهوه‌ای (سمت پائین) در برگهای گندم

 

 

زنگ سیاه گندم Stem Rust

عامل بیماری زنگ سیاه یا زنگ ساقه گندم قارچ Puccinia graminis‌ می‌باشد که در ایران اهمیت آن بعد از زنگ زرد و قهوه‌ای است. در حالی که در کشورهای اروپایی و آمریکا از مهمترین بیمار‌‌ی‌های گندم به شمار‌‌ می‌‌رود. این بیماری از استا‌‌ن‌های مازندران، گلستان، آذربایجان شرقی، فارس و هرمزگان گزارش شده است. علایم بیماری زنگ سیاه روی گندم ابتدا به صورت جوشهای باریک، بیضوی و موازی با محور اصلی ساقه، برگ یا غلاف ظاهر‌ می‌شود. در مراحل بعدی رشد گیاه گندم، جوشها ممکن است روی خوشه و ریشکهای خوشه نیز تشکیل گردد پس از مدت کوتاهی اپیدرم روی جوشها پاره شده و توده اوردیوسپورهای قرمز تیره به چشم‌ می‌خورد. سپس هاگهای سیاه قارچ که تلیوسپور نام دارند به صورت خطوط برجسته و سیاه رنگ روی ساقه ظاهر‌ می‌شوند.

شکل ۷۸ – مرحله تلیا (اسپورهای پاییزه) زنگ سیاه

 

زنگ سیاه ساقه گندم هوای نسبتا گرم را دوست دارد و موقعی در مزرعه شروع به تولید و تکثیر‌‌ می‌‌کند که تقریبا رشد زنگ زرد متوقف شده است. زمستان گذرانی قارچ به صورت تلیوسپور یا اسپورهای پاییزه انجام‌‌ می‌‌گیرد و با جوانه زدن آن در بهار بازیدیوسپور تولید‌ می‌شود که بوته‌های زرشک را که‌ ‌ میزبان واسط قارچ است آلوده کرده و روی آن ایسیدی و ایسیدیوسپورهای قارچ بـــه وجـــــود‌‌ می‌‌آید ایسیدسپورها روی گندم با‌ ‌ میزبا‌‌ن‌های دیگر منتقل شده و بیماری را در ابتدای سال در مزارع گندم شــروع‌‌ می‌‌کند.

شکل ۷۹ – جوانه زنی تلیوسپور زنگ سیاه و ایجاد بازید و بازیدیوسپور

 

در نقاط سردسیر دنیا وسیله زمستانگذرانی زنگ سیاه تلیوسپوراست اما در نقاط گرمسیر تلیوسپورها قدرت تندش خود را از دست‌ می‌دهند و اوردیوسپورها دوام‌‌ می‌‌آورند، لذا عامل زمستانگذرانی اوردیوسپور‌‌ می‌‌باشد و چون اوردیوسپور‌ می‌تواند مستقیماً روی گندم ایجاد بیماری کند لذا وجود زرشک در مناطق گرم بـه عنـوان‌ ‌ میزبان ثانویه لزومی ندارد. قارچ عامل بیماری‌‌ می‌‌تواند روی بقایای کاه و کلش گندم و یا علف‌های هرز گندمیان زمستانگذرانی کند.

شکل ۸۰ – علایم بیماری زنگ سیاه ساقه (مرحله اوردیا)

 

خسارت این بیماری در مواقعی که جوشهای زنگ روی خوشه و ساقه زیاد باشد چشمگیر است. گیاهان آلوده به طور معمول کمتر پنجه زده و تعداد کمتری دانه در هـر خوشه تولید‌‌ می‌‌کنند. دانه‌های تولید شده کوچک و چروکیده‌‌ می‌‌باشند.

روش‌های کنترل زنگ سیاه گندم عبارتند از: کشت ارقام مقاوم، از بین بردن علف‌های هرز گندمیان، در صورت خطر اپیدمی شدن از بین بردن بوته‌های زرشک، استفاده بهینه از کودهای ازته، رعایت تراکم کشت و در صورت لزوم سمپاشی با استفاده از قارچکشهایی که برای زنگ زرد توصیه شده است.

شکل ۸۱ – علایم بیماری زنگ سیاه روی بوته زرشک

 

 

سیاهک پنهان معمولی Common Bunt

عامل بیماری سیاهک پنهان معمولی گندم دو گونه Tilletia laevis و T.tritici‌‌ می‌‌باشد که متعلق به رده بازیدیومیستها، راسته Ustilaginales و جنس Tilletia هستند. اختلاف این دو گونه در شکل شناسی اسپورهاست که در T.laevis تلیوسپورها دارای دیواره صاف و در T.tritici دیواره اسپورها مشبک‌ می‌باشد. این بیماری در تمام مناطق گندم کاری کشور شایع‌ می‌باشد.

نشانه‌های بیماری سیاهک پنهان معمولی تا زمانی که خوشه گندم ظاهر شود قابل تشخیص نمی‌باشد. بوته‌های مبتلا به سیاهک پنهان معمولا کوتاه تر از حد طبیعی بوده و تعداد پنجه افزایش پیدا‌ می‌کند. سنبله‌های آلوده دارای رنگ سبز مایل به آبی‌ می‌باشند. دانه‌های آلوده سياه رنگ، گرد و کوچکتر هستند و با فشار دادن دانه در بین انگشتان پودر سیاه رنگی از آن خارج‌‌ می‌‌شود که نسبتاً چرب و دارای ماده تری متیل آمین است و بوی ماهی گندیده‌‌ می‌‌دهد.

شکل ۸۲ – سنبله و دانه‌های آلوده به سیاهک پنهان معمولی

 

زیست شناسی

قارچ عامل بیماری سیاهک پنهان معمولی به صورت تلیوسپور روی دانه و زیر پوسته دانه و گاهی خاک زمستانگذرانی‌ می‌کند. این تلیوسپورها تا مدت ۵ سال‌‌ می‌‌توانند قدرت جوانه زنی خود را حفظ کنند زمانی که بذر گندم آلوده به سیاهک پنهان در خاک کاشته شود همان شرایطی که موجب جوانه زدن بذر‌‌ می‌‌گردد، جوانه زنی تلیوسپورهای قارچ را نیز سبب‌ می‌شود. در شرایط مساعد تلیوسپور جوانه زده‌ میسلیوم اولیه از آن خارج‌ می‌شود و روی آن بازیدیوسپور سوزنی شکل به وجود‌ می‌‌آید که دو به دو با هم تلاقی کرده و اسپوریدهای ثانویه و هیف بیماری زا را به وجود‌‌ می‌‌آورد. هیف آلوده کننده گیاهچه جوان را قبل از خروج از خاک مورد حمله قرار داده و پس از ورود به گیاهچه خود را به بافت مریستم رسانده و به صورت درون بافتی همراه با گیاه رشد‌ می‌کند و در مرحله خوشه دهی محتویات تخمدان را مورد حمله قرار‌ می‌دهد. در مدتی که خوشه پر‌ می‌شود و‌ می‌رسد بر تعداد ریسه‌های قارچ افزوده شده به سرعت داخل دانه‌ها را فرا گرفته و محتویات آن را به مصرف‌ می‌رساند. ریسه در هر حال بافت پوسته خارجی دانه را از بین نمیبرد و این پوسته به صورت پوشش محکمی روی توده داخل دانه را‌‌ می‌‌پوشاند.

شکل ۸۳ – مقایسه دانه‌ سیاهک زده (وسط) و دانه سالم (سمت چپ) و گرد سیاه رنگ قارچ (سمت چپ) دیده‌ می‌‌شود.

 

دانه‌های سیاهک زده معمولا دست نخورده و به ظاهر سالم روی گیاه باقی‌‌ می‌‌مانند اما هنگام برداشت و خرمنکوبـــی خـرد شده و اسپورهای خود را آزاد‌ می‌کند. اسپورهای آزاد شده موجب آلودگی دانه‌های سالم شده و همراه با جریان باد، خاک مزارع اطراف را نیز آلوده‌ می‌کند.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

بهترین روش کنترل این بیماری و ساده ترین آن ضدعفونی با یکی از سموم سیستمیک و سیستمیک تماسی است مانند سومیایتِ 1٪ و ۲٪بصورت پودر وتابل، ونيستِ 50٪/DS ، باتیان 17.5٪ DS، کاربوکسین تیرام به مقدار ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم از فرم تجارتی، ویتاواكس 200 FF مایع به مقدار ۲۵۰‌ میان گرم از فرم تجارتی، دی وی دند مایع 3٪  به مقدار ۱۰۰ تا ۲۰۰‌ میان لیتر که این مقادیر و سومی‌ایتِ مایع ۲٪ به مقدار ۱۰۰‌ میان لیتر برای ضدعفونی صد کیلوگرم بذر توصیه‌ می‌شود.

روش‌های زراعی نیز در کنترل بیماری موثر هستند. روش هایی همچون: استفاده از بذر سالم، آیش و اجرای عملیات حفظ رطوبت در خاک اراضی دیم (یعنی آیش یکساله و شخم بهاره به عمق ۱۸-۲۰ سانتی متر عمود بر شیب در زمان گاو رو شدن و شخم دیگر یک و نیم ماه بعد).

 

 

سیاهک پنهان پاکوتاه گندم Dwarf Bunt

عامل بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه گندم قارچی اســت بــه نام Tilletia controversa که متعلق بــــــه زیر شاخه Basidiomycotina رده تلیومیستها، راسته اوستیلاژینال ها و خانواده Tilletiaceae‌ می‌باشد. تلیوسپورهای این قارچ به رنگ زرد متمایل به قهوه‌ای، قرمز مایل به قهوه‌ای تیره یا سیاه و نسبتاً گرد هستند. جداره خارجی تلیوسپور به طور معمول دارای شبکه‌های نوک تیز منظم بوده و توسط یک توده ژلاتینی بی رنگ احاطه شده اند.

این بیماری در حال حاضر در مناطق غرب و شمال غرب کشور ایران خصوصاً در دیمزارهای مناطق مرتفع مانند کردستان آذربایجان شرقی و غربی شیوع دارد.

 

علایم بیماری

نشانه‌های اولیه آلودگی به بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه در اوایل رشد گیاه و در مرحله گیاهچه ای به صورت لکه‌های زرد پراکنده در سطح برگها‌ می‌باشد. در بوته‌های آلوده پنجه زنی تحریک شده و تعداد زیادی پنجه‌های غیر طبیعی تولید‌‌ می‌‌شود. کوتاه ماندن بیش از حد ساقه‌های گندم از نشانه‌های بارز این بیماری است.

شکل ٨٤ – مقایسه ارتفاع بوته‌های مبتلا به سیاهک پنهان پاکوتاه (سمت چپ) و بوته‌های سالم (سمت راست)

شکل ۸۵ – تغییر شکل خوشه‌های مبتلا به سیاهک پنهان پاکوتاه

 

به طوری که ارتفاع بوته از cm۱۰ تجاوز نمی کند. در بوته‌های آلوده، خوشه‌های بیمار زودتر از خوشه‌های غیر آلوده ظاهر‌ می‌شوند. در یک مزرعه ممکن است سیاهک پنهان معمولی و سیاهک پنهان پاکوتاه توام دیده شود وليكن وجود این دو گونه در یک بوته با هم نادر است. دانه‌های آلوده به رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه بوده، بزرگتر و کوتاه تر از دانه‌های طبیعی هستند و بوی نامطبوع ناشی از ماده تری متیل آمین از آنها استشمام‌ می‌شود.

شکل ۸۶ – مقایسه دانه‌های آلوده به سیاهک پنهان پاکوتاه (سمت راست) و دانه‌های سالم (سمت چپ)

 

زیست شناسی

گندم آلوده در موقع خرمنکوبی و برداشت با کمباین شکاف برداشته، تلیوسپورها آزاد شده و درسطح مزرعه پخش‌‌ می‌‌شوند. تلیوسپورها در سطح خاک زنده باقی مانده مدت ۸ و تا ۱۰ سال قدرت حیات خود را حفظ‌ می‌کنند. تلیوسپورها به طور معمول از اواخر آذرماه تا نیمه اول اردیبهشت ماه در سطح خاک و یا نزدیک آن جوانه زده و گیاهچه و پنجه‌های جوان و حساس گندم را در حین خروج از خاک مورد حمله قرار‌ می‌دهند و اگر شرایط مناسبی برای رشد تلیوسپور وجود نداشته باشد رشدشان متوقف شده ولی از بین نمی رود. حساس ترین مرحله آلودگی در پاییز، مرحله قبل از پنجه زنی یا زمانیکه ۲ تا ۳ پنجه در آنها ظاهر شده‌‌ می‌‌باشد. بروز بیماری روی گندمهای بهاره کمتر است زیرا در این فصل پوشش برفی کافی جهت تامین حرارت پایین و طولانی و رطوبت بالا که برای شکستن دوره خواب تلیوسپور قارچ لازم است فراهم نیست.

شکل ۸۷ – ارتفاع بوته مبتلا به سیاهک پنهان پاکوتاه در مزرعه

 

از تندش تلیوسپور پرومیسیلیوم به وجود آمده و در انتهای آن اسپوریدهای رشته ای به صورت خوشه ای ایجاد‌‌ می‌‌شود. اسپوریدهای سازگار دو به دو با هم ترکیب شده و مرحله پلاسموگامی را انجام‌ می‌دهند. هیفهای دیکاریوتیک حاصل در داخل خاک و یا نزدیک آن وارد گیاهچه شده و ایجاد آلودگی‌ می‌کنند. هیفهای مزبور بعد از نفوذ به بافت غیرفعال باقی‌ می‌مانند. همزمان با مرحله گلدهی گیاه‌ ‌ میزبان، قارچ عامل بیماری از حالت رویشی به حالت زایشی تغییر وضعیت داده و به سرعت در داخل تخمدان تکثیر‌‌ می‌‌یابد و با تغذیه از نسوج گیاه اسپورهای خود را جایگزین‌ می‌کند. دیواره تخمدان نیز تغییر یافته و به صورت پوستهای تلیوسپورها را در بر گرفته و سورهای دانه ای شکل را تشکیل‌ می‌دهد. در موقع خرمنکوبی دیواره نازک سورها پاره شده و تلیوسپورها آزاد‌ می‌شوند.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

استفاده از ارقام مقاوم ضدعفونی بذر با سموم سیستمیک مانند دی وی دند 3٪ به‌ میزان ۲۰۰ گرم و تکتو به‌ میزان ۱۲۵ گرم برای ضدعفونی ۱۰۰ كيلو بذر. جهت تقلیل‌ میزان آلودگی و جلوگیری از انتقال و انتشار بیماری استفاده از روش‌های زیر توصیه‌ می‌شود:

سمپاشی برای ضد عفونی سطحی خاک به فاصله ۱ تا ۲ هفته بعد از بذر پاشی با مصرف قارچکشهایی بر مبنای پنتا کلرونیتروبنزن به‌ میزان ٢.٦٧ کیلوگرم از ماده موثر برای یک هکتار کنترل خوبی روی بیماری دارد و‌ می‌تواند در سطوح کوچک مورد استفاده قرار بگیرد. کشت بذر سالم و عاری از آلودگی کشت عمیق بذر، سوزاندن بقایای گیاهی در مزرعه بعد از برداشت به هم زدن خاک سطحی با انجام شخم عمیق جهت دفن تلیوسپورهای سطح خاک و خودداری از کشت گندم پاییزه در زمین‌های آلوده و انجام کشت بهاره در آنها موجب کاهش آلودگی‌‌ می‌‌گردد. تنظیم زمان کاشت نیز در‌ میزان آلودگی موثر است. در کشتهای بسیار زود آلودگی کمتر از گندمهای دیر کاشت است. زیرا با کشت زود هنگام حرارت خاک برای جوانه زدن تلیوسپورها مناسب نیست. به علاوه ریشه گیاهانی که زود کاشته‌ می‌شوند خوب رشد کرده در نتیجه اسپور قارچ نمیتواند گیاهچه قوی را در موقع خروج از خاک مورد حمله قرار دهد. کشت بسیار دیر نیز مراحل حساس گیاه را برای آلودگی کمتر‌‌ می‌‌کند.

 

 

سیاهک ناقص Partial Bunt

عامل بیماری سیاهک ناقص قارچ Tilletia indica‌‌ می‌‌باشد که‌‌ می‌‌تواند گندم نان، گندم دوروم و تریتیکاله را آلوده کند. این بیماری از استا‌‌ن‌های فارس، هرمزگان، بوشهر، کرمان، جیرفت و سیستان و بلوچستان گزارش شده و جزو بیمار‌‌ی‌های قرنطینه داخلی محسوب‌ می‌شود.

 

علایم بیماری

در این بیماری، دانه‌های گندم به طور تصادفی مورد حمله قارچ عامل بیماری قرار گرفته و به طور ناقص تبدیل به سورهای سیاهک‌ می‌شود. به عبارت دیگر در یک بوته تمام سنبله ها آلوده نشده و در یک سنبله آلوده نیز تمام دانه‌ها مبتلا نمی شود و یک دانه آلوده هم ممکن است به صورت ناقص و فقط قسمتی از آن سیاه شده و حاوی سورهای سیاهک باشد و به همین خاطر نیز سیاهک ناقص نامیده‌‌ می‌‌شود، بیماری سیاهک ناقص محدود به پریکارپ بوده و نسوج جنین به جز در آلودگی‌های شدید از بین نمیرود لذا در بعضی موارد ممکن است دانه‌های سیاهک زده، جوانه زده و گیاه سالمی را تولید نماید. پوسته دانه‌های آلوده به هنگام برداشت محصول شکسته شده و تلیوسپورهای قارچ به رنگ قهوه‌ای مایل بـه سیاه آزاد‌ می‌شوند و بر روی پوسته دانه‌های سالم و یا سطح خاک پخش‌ می‌گردند. در این بیماری نیز مانند سیاهک پنهان معمولی بوی نامطبوعی شبیه ماهی گندیده ناشی از ماده تری متیل آمین به مشام‌ می‌رسد. بعضی دانه‌ها اگـر چـه سـالم به نظر‌ می‌رسند ولی داخل آنها پر از تلیوسپورهای سیاهک‌‌ می‌‌باشد.

شکل ۸۸ – سنبله‌ها و دانه‌های گندم آلوده به سیاهک هندیTilletia indica

 

زیست شناسی

قارچ عامل بیماری تولید تلیوسپورهای کروی یا تخم مرغی شکل به رنگ زرد قهوه‌ای تا قهوه‌ای تیره‌ می‌کند. تلیوسپورها در شرایط مساعد جوانه زده و با تولید یک پرومیسلیوم بلند یا کوتاه خود را به سطح خاک رسانده و در انتهای خود تعداد زیادی اسپوریدیا به وجود‌ می‌‌آورد. این اسپوریدیاها به نوبه خود تولید هیف و اسپوریدیاهای ثانویه فراوانی‌ می‌کنند که فوق العاده سبک بوده و توسط باد هوا و حشرات انتقال یافته و بر روی گلهای گندم قرار‌‌ می‌‌گیرد.

میسلیوم دو هسته ای از طریق گل وارد شده و تا دیواره تخمدان‌ می‌رسد و در داخل تخمدان تمام یا قسمتی از مواد غذایی و نشاسته موجود در آندوسپرم را تغذیه‌ می‌کند و بالاخره تمام یا قسمتی از دانه از توده سیاهرنگ تلیوسپورهای قارچ انباشته‌ می‌شود. بعضی از این دانه‌ها که به صورت موضعی آلوده شده‌اند قدرت جوانه زنی خود را حفظ‌ می‌کنند و‌ می‌توانند گیاهچه‌های سالم تولید کنند ولی دانه‌هایی که به شدت آلوده هستند به طور معمول گیاهچه‌های ضعیف و بدشکل تولید‌ می‌کنند.

در موقع برداشت محصول دانه‌های سیاهک زده به راحتی شکسته و تلیوسپورهای آزاد شده موجب آلودگی دانه‌های سالم خاک و ماشین آلات کشاورزی یا وسایل نقلیه شده و توسط باد به نقاط دوردست منتقل‌ می‌شوند. تلیوسپورهای جوان بلافاصله بعد از تشکیل قدرت جوانه زنی نداشته و احتیاج به دوره خواب دارند. بالاترین درصد جوانه زنی در تلیوسپورهای یکسال مانده اتفاق‌ می‌افتد. به طور کلی درجه حرارت ملایم، رطوبت نسبی بالا و خصوصاً وجود هوای ابری و بارانی در طول دوره گلدهی باعث افزایش بیماری‌ می‌شود. مرحله تورم و شیری شدن خوشه ها در گیاه حساس ترین مرحله آلودگی است.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

چنانچه شرایط رطوبتی و حرارتی مناسب به طور مداوم برقرار باشد کنترل بیماری مشکل است. ضدعفونی بذر مانع جوانه زنی تلیوسپورهای بذر زاد شده و سمپاشی در مرحله خوشه‌ می‌تواند خوشه را از آلودگی حفظ کند. به طور کلی روش‌هایی که برای کنترل بیماری توصیه‌‌ می‌‌شود، عبارتند از: استفاده از بذر سالم و عاری از آلودگی، استفاده از ارقام مقاوم، ضدعفونی بذر با یکی از سموم قارچکش سیستمیک یا سیستمیک تماسی برای از بین بردن اسپورهایی که در داخل یا سطح دانه‌ها هستند، سمپاشی در مرحله گل با یک قارچکش مناسب مانند تیلت، ضدعفونی خاک در صورتی که مقرون به صرفه اقتصادی باشد، ضدعفونی بذر قبل از کاشت و سمپاشی در مرحله گل با استفاده از کاربندازیم و پروپیکونازول، کنترل علف‌های هرز گرامینه و از بین بردن بقایای محصول بعد از برداشت استفاده بهینه از کودهای ازته، جلوگیری از انتقال بذر و ابزار کشاورزی از مناطق آلوده به مناطق غیر آلوده و انجام شخم عمیق بعد از برداشت عدم تداوم کشت، اجتناب از دیر کاشتن و کشت متراکم.

 

 

سیاهک آشکار Loose Smut

عامل بیماری سیاهک آشکار گندم قارچ Ustilago tritici‌‌ می‌‌باشد که متعلق است به رده بازیدیومیستها، راسته اوستبلاژینالها و جنس Ustilago. ریسه این قارچ در حین رشد در داخل گیاه بیرنگ اما در موقع تکامل قهوه‌ای رنگ است. سلولهای ریسه دو هسته ای بوده و در نهایت به تلیوسپورهای قهوه‌ای و خاردار تبدیل‌ می‌شوند. تلیوسپورها به آسانی جوانه زده و تشکیل بازیدیوم‌ می‌دهند. بازیدیوسپور تولید بازیدیوم نمیکند بلکه سلول‌های آن جوانه زده و هیف‌های کوتاه تک هسته ای با تیپ‌های مختلف جنسی تولید‌ می‌نماید. هیفهای سازگار دو به دو با هم جفت شده و تولید ریسه دو هسته ای با قدرت بیماری زایی‌‌ می‌‌کند.

سیاهک آشکار گندم یکی از بیمار‌‌ی‌های مهم گندم در نواحی مرطوب و نسبتا مرطوب است. این بیماری در تمام مناطق کشور شایع بوده ولی خسارت آن نسبت به سایر سیاهکهای گندم کمتر است.

 

علایم بیماری

سیاهک آشکار گندم به طور معمول تا زمانی که بوته ها به خوشه بروند هیچ نوع نشانه ای ایجاد نمیکند. بوته‌های سیاهک زده زودتر از بوته‌های سالم به خوشه رفته و خوشه‌های سیاهک زده سریعاً بلند شده و از خوشه گیاهان سالم بالاتر‌ می‌روند. در یک بوته آلوده تمام خوشه ها و دانه‌ها از توده سیاه اسپور پر‌ می‌شوند.

سنبلچه‌های گیاه آلوده به رنگ قهوه‌ای زیتونی تیره در آمده و توده اسپورهای قارچ توسط غشای نازکی محصور‌‌ می‌‌شود.

شکل ۸۹ – علایم بیماری سیاهک آشکار گندم

 

غشای مذکور قبل از برداشت یا در مرحله دروی محصول پاره و اسپورها در هوا پخش‌ می‌شوند اسپورها توسط باد و یا حشرات به اطراف برده شده و فقط محور اصلی خوشه باقی‌‌ می‌‌ماند.

 

زیست شناسی قارچ عامل بیماری

قارچ عامل بیماری زمستان را به صورت ریسه غیر فعال در لپه دانه‌های آلوده‌ می‌گذراند. پس از کاشت دانه‌های آلوده، ریسه جوانه زده و فعالیت شروع‌ می‌شود، ریسه به طریق بین سلولی در بافتهای جنین و گیاهچه جوان رشد‌ می‌کند تا به نقطه رویشی گیاه برسد. از آن پس رشد قارچ به موازات رشد گیاه و درست به دنبال جوانه انتهایی صورت‌‌ می‌‌گیرد. به هنگام تشکیل خوشه حتی قبل از ظهور خوشه ریسه به تمام سنبله جوان حمله کرده و با رشد داخل سلولی بیشتر بافتهای خوشه به جز محور آن را نابود‌‌ می‌‌کند. در این موقع بیشتر گیاهان آلوده در اثر تحریک قارچ بلندتر از گیاهان سالم هستند. ریسه در دانه‌های آلوده تبدیل به تلیوسپور شده و توسط غشای نازکی که بافت‌ ‌ میزبان است پوشانده‌ می‌شود. این غشا پس از رسیدن تلیوسپورها پاره و اسپورها آزاد شده و با جریان باد بــــه گیاهان سالم منتقل‌ می‌شوند، رها شدن اسپورها همزمان با باز شدن گلهای گیاهان سالم است و اسپورها روی گلها قرار گرفته، جوانه زده و تولید بازیدیوم‌‌ می‌‌کنند هیف‌های هاپلوئید را به وجود‌ می‌‌آورند. پس از جفت شدن هیف‌های ها پلویید که از نظر جنسی سازگارند ریسه دیکاریوتیک به وجود آمده از طریق کلاله یا از راه دیواره تخمدان به داخل گل رخنه کرده و در پریکارپ و در بافتهای لپه و بافت جنین جایگزین‌ می‌شود. ریسه قارچ سپس غیر فعال شده و به حالت خواب در جنین باقی‌ می‌ماند تا دانه آلوده جوانه بزند. اسپورهای این قارچ قادر نیستند از طریق خاک یا آلودگی سطحی بذر بیماری را منتقل کنند.

بهترین ساده ترین و ارزانترین روش کنترل بیماری ضدعفونی بذر با یک قارچ کش سیستمیک ذکر شده در قسمت سیاهک پنهان معمولی است.

 

 

سیاهک برگی گندم Flag Smut

عامل بیماری سیاهک برگی گندم قارچ رده Urocystis agropyri است که متعلق است به رده بازیدیومیستها، راسته اوستیلاژینالها و جنس Urocystis. اسپورهای این قارچ تیره رنگ بوده و معمولا ٤ یا ٥ اسپور به هم چسبیده اند. به طور معمول اطراف این سلول ها را سلولهای عقیم و تو خالی که جدار آنها زرد رنگ است احاطه کرده اند. این بیماری در کرج، آذربایجان شرقی و غربی، دزفول و اهواز وجود دارد.

 

علایم بیماری

تشخیص بیماری سیاهک برگی در مزرعه بسیار آسان است لیکن اغلب به دلیل کوتاه بودن بیش از حد، بوته‌های آلوده از نظر دور‌ می‌مانند. علایم بیماری به صورت نوارهای خاکستری مایل به سیاه روی برگ و غلاف توسعه‌‌ می‌‌یابد. به تدریج این نوارها شکاف خورده و اپیدرم را پاره کرده و گرد سیاه رنگی که اسپور قارچ عامل بیماری است از آن خارج و منتشر‌ می‌شود. بوته‌های آلوده اغلب کوتاه مانده، برگ ها لوله‌ می‌شوند و معمولا خوشه تشکیل نمیگردد.

شکل ۹۰ – علایم بیماری سیاهک برگی گندم

 

اسپورهای آزاد شده به طور معمول سطح بذر و خاک را آلوده کرده و گیاهچه ها و بوته‌های جوان توسط اسپوریدی هایی که در سطح خاک ایجاد شده آلوده‌ می‌شوند.‌ میسلیوم قارچ پس از ورود به درون بافت گیاهچه، به صورت درون بافتی به رشد خود ادامه داده و در نهایت توده اسپور را در زیر کوتیکول برگ و ساقه به وجود‌ می‌‌آورد. از آنجا که برای رشد قارچ عامل بیماری گرمای نسبتا زیاد لازم است لذا خطر انتشار این بیماری در نقاط سردسیر کم است و به همین دلیل در نقاطی که این بیماری دیده شده توصیه‌‌ می‌‌شود که حتی المقدور بذر پاییزه را دیرتر بکارند.

عملیات زراعی شامل کشت ارقام مقاوم، کشت دیر بذر پاییزه، آیش و تناوب زراعی، سوزاندن بقایای کاه و کلش و ضدعفونی بذر با یک سم سیستمیک تماسی‌ می‌تواند در کنترل بیماری مؤثر باشد.

 

 

سفیدک پودری گندم Powdery Mildew

عامل بیماری سفیدک پودری گندم قــــــارچBlumeria (Erysiphe) graminia f.sp tritici‌‌ می‌‌باشد. این قارچ متعلق است به رده آسکومیستها راسته اریزیفالها، جنس Erysiphe و انگل اجباری و بیوتروف‌ می‌باشد.

بیماری سفیدک پودری گندم در تمام دنیا شیوع دارد و در ایران از استا‌‌ن‌های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، مازندران، گلستان، مرکزی، فارس، اصفهان، خوزستان و خراسان گزارش شده است. در سال‌های اخیر به دلیل کشت ارقام مکزیکی که مقاوم به بیماری زنگ زرد ولی حساس به برخی از بیماریها از جمله سفیدک پودری هستند، این بیماری به شدت در مناطق گندم کاری کشور شیوع یافته و در سال‌هایی که شرایط محیطی (بارندگی، رطوبت و درجه حرارت) برای بروز بیماری مساعد بوده،‌ میزان محصول به شدت در اثر این بیماری کاهش یافته است.

 

شکل ۹۱ – لکه‌های کلروتیک (رنگ پریده) حاصل از بیماری سفیدک پودری روی برگ گندم

 

علایم بیماری

بهترین نشانه‌های بیماری سفیدک پودری گندم، ظهور و تشکیل یک پوشش پنبه ای سفید مایل به خاکستری در سطح برگهاست. علایم بیماری روی برگ، غلاف و خوشه به صورت پوشش سفید رنگ مایل به خاکستری و پنبه ای دیده‌‌ می‌‌شود.

شکل ۹۲ – علایم بیماری سفیدک پودری گندم روی برگ

شکل ۹۳ – علایم بیماری سفیدک پودری گندم روی دانه

 

این علایم ابتدا به صورت لکه‌های کوچک رنگ پریده ظاهر شده و با پیشرفت بیماری به هم متصل و تمام سطح برگ یا خوشه را به طور کامل یا پراکنده‌ می‌پوشاند، این حالت بستگی به حساسیت ارقام دارد. پوشش سفید رنگ در حقیقت مجموعه هیف‌های قارچ و شکل غیر جنسی آن است و نسج در زیر این پوشش به حالت نکروزه در‌‌ می‌‌آید‌ میسلیوم این قارچ سطحی، منشعب و سفید رنگ است و به تدریـــج خاکستری و یا قهوه‌ای‌ می‌شود.

 

زیست شناسی

عامل بیماری‌ می‌تواند به صورت کلستوتيس، ميسليوم و کنیدی روی کاه و کلش و بقایای گیاهی زمستانگذرانی کند. آسکوسپورها وکنیدیها که توسط باد و باران پراکنده‌ می‌شوند منبع اولیه آلودگی به شمار‌‌ می‌‌روند. آسکوسپورها به طور معمول از اواسط شهریور ماه آزاد شده و‌‌ می‌‌تواننــــــد روی علف‌های هرز گرامینه و گندمهای روییده در مزارع بعد از برداشت جوانه زده و نفوذ کنند، کنیدیها در شرایط مناسب به کرات تولید‌ می‌شوند. لوله‌های تندشی هر دو نوع اسپور به طور مستقیم به گیاه گندم نفوذ و در داخل سلولها اندام مکنده یا هاستوریم را تشکیل دهند. پس از آن به تعداد زیاد اسپورزایی صورت گرفته، اسپورها زنجیروار بالا آمده و در سطح برگ کلنی قارچ را تشکیل‌ می‌دهند.

کنیدی‌های تولید شده توسط باد باران و حشرات پراکنده شده و آلودگی ثانویه را موجب‌ می‌شوند. بهترین دما برای رشد قارچ ۲۲ – ۱۵ درجه سانتی گراد است این قارچ‌‌ می‌‌تواند روی علف‌های هرز گرامینه تابستان و زمستانگذرانی کند.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

از بین بردن علف‌های هرز گرامینه، کشت ارقام مقاوم، خودداری از کشت متراکم، خودداری از کشت مداوم یک رقم، استفاده بهینه از کودهای ازته و در صورت لزوم و صرفه اقتصادی سمپاشی مزرعه با یکی از سموم قارچکش مانند آلتو، تیلت یا بایلتون.

 

 

بیماری سفیدک دروغی گندم Downy Mildew

عامل بیماری قارچ Sclrophthora macrospora بوده که متعلق به رده فیکومسیت‌ها، راسته Peronosporales خانواده پرونوسپوراسه و جنس Sclerospora‌ می‌باشد. این بیماری به طور معمول در مناطق مرطوب و مزارع آبی خصوصا در قسمتهای آبگیر مزرعه دیده‌ می‌شود. قارچ عامل بیماری دارای دامنه‌ ‌ میزبانی وسیعی بوده و به تمام غلات دانه ریز و گراس‌‌ها حمله‌ می‌کند.

 

علایم بیماری

نشانه‌های بیماری به صورت لکه‌های کشیده و بیضی شکل در برگها ظاهر‌ می‌شود که به طور معمول به رنگ قهوه‌ای تیره‌ می‌باشند. گیاهان مبتلا دچار کوتولگی شدید شده و پنجه زنی افزایش‌‌ می‌‌یابد. در بوته‌هایی که آلودگی کمتری دارند برگها ضخیم و پیچ خورده شده و اغلب خوشه تشکیل نمی شود و در صورت تشکیل خوشه پوشش‌‌های گل ضخیم، گوشتی، کشیده و بد شکل‌ می‌گردد.

شکل ۱۰۵ – علایم بیماری سفیدک دروغی گندم

 

زیست شناسی

عامل بیماری به وسیله بذر و بقایای گیاه و خاک آلوده قابل انتقال‌ می‌باشد. اندام باردهی جنسی قارچ، اسپور است که در بخش مزوفیل بافت برگ‌‌های پایینی و غلاف برگ‌‌های آلوده به وفور تشکیل‌ می‌شود. پایداری اسپور در خاک‌‌های خشک بیشتر است. درون آب یا خاک مرطوب اسپور جوانه زده و اسپورانژیوم که حاوی تعداد زیادی زئوسپوراست تولید‌‌ می‌‌کند. زئوسپورهای آبزی مسئول ایجاد آلودگی هستند.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

استفاده از ارقام مقاوم ضدعفونی بذر، تناوب زراعی کنترل علف‌های هرز و از بین بردن بقایای گیاهی، روش‌هایی هستند که در مدیریت تلفیقی این بیماری اعمال‌ می‌شوند.

 

 

بیماری لکه قهوه‌ای سوخته غلات Leaf Blotch (Spot Blotch)

عامل بیمارعلای لکه قهوه‌ای گندم قارچHelminthosporium sativum (syn. Bipolaris sorokiniana) است که به رده قارچهای ناقص تعلق دارد قارچ عامل بیماری قادر است به گندم، تریتیکاله، جو و بسیاری از گرامینه ها حمله کند و در نواحی گرم و مرطوب کشور انتشار دارد.

علایم بیماری به صورت لکه‌های کشیده و بیضی شکل در برگها ظاهر شده و به طور معمول به رنگ قهوه‌ای تیره‌‌ می‌‌باشد که با پیشرفت بیماری، بافت وسط لکه، قهوه‌ای روشن شده و اطراف آن را هاله کلروتیک با حاشیه نامنظم احاطه‌‌ می‌‌کند. در آلودگی‌های شدید از به هم پیوستن لکه ها، برگ حالت سوختگی پیدا‌‌ می‌‌کند.

شکل ۱۰۳ – علایم بیماری لکه قهوه‌ای سوخته برگ گندم در اثر قارچ H. sativum

 

قارچ عامل بیماری در هر مرحله از رشد گیاه ممکن است  به آن حمله کند اما علایم بیماری بعد از خوشه دهی کاملاً مشخص‌ می‌شود. در گیاهچه‌های آلوده لکه‌های قهوه‌ای تیره با بافت مرده روی ریشه‌ها، طوقه و غلاف برگهای پایینی به وجود‌ می‌‌آید. چنانچه آلودگی‌های ریشه و طوقه قبل از گلدهی یا در طول آن به وجود بیاید به طور معمول قبل از تشکیل بذر گیاه از پای در‌ می‌‌آید. در اغلب موارد آلودگی با سایر عوامل پوسیدگی ریشه مثل گونه‌های Fusarium و Ophiobolus graminis همراه است.

شکل ١٠٤ – علایم بیماری لکه قهوه‌ای سوخته روی ریشه و طوقه در اثر قارچ Helminthosporium sativum

 

عامل بیماری به وسیله بذر و بقایای گیاهی و خاک آلوده قابل انتقال‌ می‌باشد. فرم جنسی به صورت پریتس بوده و‌ می‌تواند به عنوان منبع آلودگی موجب آلودگی اولیه برگهای تحتانی و گسترش بیماری شود. اسپورزایی قارچ در سطح لکه‌های برگ صورت گرفته و انتشار آنها توسط عواملی مانند باد، باران و حشرات موجب تولید لکه‌های جدید در برگها‌ می‌شود. چنانچه شرایط محیطی برای آلودگی مناسب باشد سنبلچه ها نیز آلوده‌ می‌شوند و دانه‌های چروکیده تولید‌ می‌کنند. توسعه بیماری در حرارت بالای ۲۰ درجه سانتی گراد به شدت افزایش‌‌ می‌‌یابد.

روش‌هایی که برای کنترل بیماری لکه قهوه‌ای سوخته غلات به کار‌ می‌رود شامل استفاده از ارقام مقاوم از بین بردن بقایای گیاهی آلوده، تناوب زراعی، کنترل علف‌های هرزگرامینه و ضدعفونی بذر با یک سم قارچکش سیستمیک و یا سیستمیک تماسی‌ می‌باشد.

 

 

بیماری سوختگی زرد برگ یا لکه خرمایی Tan Spot

عامل بیماری سوختگی زرد برگ یا لکه خرمایی (Helminthosporium tritici-repentis syn (Drechselera tritici-repentis‌ می‌باشد که از رده قارچ‌های ناقص است لکه خرمایی یکی از بیمار‌‌ی‌های مهم گندم و تریتکاله و بسیاری از گراسها است. این بیماری در بیشتر مناطق گندم خیز کشور به طور پراکنده وجود دارد.

 

علایم بیماری

اولین علایم بیماری به صورت نقاط کوچک زرد مایل به قهوه‌ای با هاله زرد رنگ در روی برگها ظاهر‌ می‌شود و با گذشت زمان لکه‌ها توسعه یافته، تخم مرغی شکل و قهوه‌ای رنگ‌ می‌گردد. با پیشرفت بیماری برگ زرد و خشک‌ می‌شود و علایم بیماری بر روی خوشه نیز به چشم‌‌ می‌‌خورد، آلودگی خوشه چروکیدگی و کاهش وزن دانه را موجب‌‌ می‌‌گردد. اسپورزایی بیش از حد قارچ باعث‌ می‌شود که قسمت مرکزی لکه‌ها تیره به نظر برسد.

 

زیست شناسی

آلودگی‌های اولیه از طریق بذر و بقایای گیاهی آلوده در خاک و‌ ‌ میزبا‌‌ن‌های گرامینه آغاز‌ می‌شود. آلودگی از برگهای تحتانی به برگهای بالایی گیاه گسترش‌‌ می‌‌یابد. اسپورزایی در سطح لکه‌ها باعث توسعه بیماری شده قارچ و دامنه وسیعی از درجه حرارت و شرایط مرطوب و بارندگی، قارچ عامل بیماری را قادر به ایجاد آلودگی‌ می‌کند. فرم جنسی قارچ به نام Pyrenophora tritici-repentis در کاه و کلش و بقایای گیاه و در محل اتصال غلاف به برگ و پای ساقه تشکیل‌‌ می‌‌شود. پریتس سیاه رنگ در بافت فرو رفته و دارای گردن کوتاه و خارهای تیره است. کنیدیها و آسکوسپورها هر دو به عنوان منبع آلودگی اولیه عمل‌ می‌کنند.

 

مدیریت تلفیقی بیماری

استفاده از ارقام مقاوم، از بین بردن بقایای گیاهی آلوده، ضدعفونی بذر با یک قارچکش سیستمیک تماسی یا سیستمیک و از بین بردن علف‌های هرز گرامینه روش‌هایی هستند که در مدیریت تلفیقی بیماری سوختگی زرد برگ اعمال‌ می‌شوند.

 

منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی