این گیاه از دسته میوه های غلاف دار بوده و از دانه های داخل غلاف ان جهت تغذیه استفاده می شود. انواع مختلفی از این گیاه وجود دارد ارتفاع بوته ها از 5سانتیمتر تا 3 متر متغیر است. موطن اصلی نخود فرنگی آسیای مرکزی ”خاور نزدیک“ حبشه و مناطق ساحلی دریای مدیترانه می باشد. این گیاه از زمان قدیم شناسائی گردیده و به عنوان سبزی مورد مصرف قرار گرفته است. این گیاه از دسته میوه های غلاف دار بوده و از دانه های داخل غلاف ان جهت تغذیه استفاده می شود. انواع مختلفی از این گیاه وجود دارد ارتفاع بوته ها از 5سانتیمتر تا 3 متر متغیر است.این گیاه با کاشت مداوم خود سازگار نیست و به این دلیل باید برای نخود فرنگی دوره تناوب 6 ساله را در نظر گرفت.
مشخصات گیاه شناسی
گیاه نخود متعلق به خانواده بقولات Leguminoseae می باشد. لپه های این گیاه پس از جوانه زدن در داخل خاک باقی می ماند. ساقه ان از نوع منوپودایل (Monopodial) است به عبارت دیگر رشد ساقه بدون توقف میان گره ای در یک مسیر انجام می گیرد. ریشه این گیاه در ابتدای رشد دوکی شکل سپس با انشعابات زیاد ریشه های فرعی می تواند تا عمق بیش از 1 متر در زمین فرو رود. 80%سیستم ریشه ای در سطح الارض قرار دارد که مملو از باکتری های ریزوبیوم (Rhizobiom) می باشد و این باکتری ها دارای خواص جذب ازت هوا می باشند.
وضعیت تولید در ایران
برآورد سطح زیر کشت نخود فرنگی در کشور حدود 1251 هکتار با تولید حدود 5253 تن و عملکرد 5510 کیلوگرم. بیشترین سطح زیر کشت این محصول دراستان آذربایجان غربی حدود310 هکتار و بیشترین تولید را استان گلستان با 4016 تن دارا بوده وبیشترین عملکرد به استان گلستان حدود 6360 کیلوگرم می باشد.
ارزش غذایی
این گیاه دارای مواد غذایی بسیاری است در 100گرم ان مقدار 5-7 گرم پروتئین با ارزش بیولوژیکی بالا (گلوبولین 90% و ῖلبومین 10%) 14 گرم قند و نیز دارای مقداری چربی، املاح معدنی، پتاسیم و فسفر و ویتامین های گروه B (تیامین و نیاسین) و نیز ویتامین E است. علاوه بر ان نخود فرنگی دارای مقداری پتاسیم و سدیم می باشد.
شرایط آب و هوایی
نخود فرنگی بهترین نتیجه را درآب هوای خنک می دهد دمای لازم تا هنگام گل دادن کمی بیش از 15 درجه سانتی گراد وپس از آن در زمان رسیدن دانه تا حداکثر 18 درجه سانتی گراد است.نیاز حرارتی در این گیاه بالا نیست حداقل دما برای جوانه زنی بین 1-2 درجه وحداقل آن برای رشد ونمو پس از جوانه زنی حدود 4 درجه است.این گیاه حتی می تواند یخبندانهای 3- تا5- را تحمل کند.
ارقام زراعی
ارقام زراعی کشت شده نخود فرنگی عبارتند از: – واندو – گرین آرو – آوه – آلدرمن – جوف
کاشت نخود فرنگی
برای کشت نخود فرنگی زمینهای شنی یا لومی مناسب می باشند زیرا این زمینها زود گرم می شوند وبه طور منظم رطوبت گیر می باشند. برای کشت نخود فرنگی ابتدا در پائیز حدود 20-30 تن در هکتار کود حیوانی به زمین اضافه نمود و در پائیز شخم زده و دیسک می زنند و با دستگاه ردیف کار عملیات کاشت ، با فاصله ردیفها حدود 20-30 سانتی متر و بوته ها 5-15 سانتی متر صورت می پذیرد و عملیات برداشت اکثراَ در ایران با دست صورت می گیرد. مقدار بذر لازم برای کاشت با توجه به وزن هر دانه آن حدود 180 تا 280 کیلوگرم در هکتار است و عمق کاشت 3-5 سانتیمتر است.
آبیاری
نخود فرنگی به آبیاری کامل یک بار در هفته نیاز دارد، در زمان گلدهی گیاه آبیاری منظم باعث تشویق گیاه به رشد بهتر خواهد بود. برای حفظ بهتر رطوبت خاک می توانید از مالچ و یا کمپوست گیاهی بر روی سطح خاک استفاده نمایید.
بیماریهای رایج نخودفرنگی
پوسیدگی ریشه یا بوته میری (Damping Off and Root Rot)
این بیماری مرگ گیاهچه، پوسیدگی بذر و پوسیدگی ریشه نامیده می شود. چندین گونه از جنس Pythium به خصوص P. ultimum Trow به عنوان عامل بیماری گزارش شده است. در ایران گونه P. aphanidermatum توسط کایزر و همکاران از منطقه صفی آباد دزفول گزارش شده است.
نشانه های بیماری: در خلال جوانه زدن بذر و یا بعد از آن عامل بیماری به کوتیلدون ها حمله می کند. در اثر بیماری لکه های نرم آب سوخته در روی بذر و در روی ریشه ظاهر می شود. ریشه های آلوده حنائی تا قهوه ای روشن می گردند. اغلب گیاهان بیمار کوچک مانده و زرد می شوند زیرا سیستم ریشه در اثر آلودگی نمی تواند توسعه یابد.
کنترل: مبارزه با بیماری به علت اینکه عامل بیماری خاکزی است بسیار مشکل است. تقویت خاک سبب رشد بهتر گیاه در مراحل اولبه زندگی می شود و در نتیجه کمتر مورد حمله عامل بیماری قرار می گیرد. ضدعفونی بذور با کاپتان (Captan)، تیرام (Thiram) و دیکلون (Dichlone) درصد جوانه زدن بذر را در خاک آلوده افزایش می دهد.
سفیدک سطحی (Powdery Mildew)
سفیدک سطحی در مناطقی که دارای روزهای گرم و خشک و شب های خنک و مناسب برای ایجاد شبنم باشد، از بیماریهای مهم نخود می باشد. بارندگیهای زیاد و شبنم طولانی در انتقال و بقا اسپور مشکل ایجاد می کند.
نشانه های بیماری: بیماری سفیدک سطحی در روی برگها، ساقه و غلاف لکه های سفید پودری ایجاد می کند. اولین علایم بیماری در سطح رویی برگ بصورت لکه های کوچک ظاهر می شود. بتدریج لکه ها گسترش یافته، بافت سطح زیر برگ به رنگ ارغوانی و سپس به رنگ قهوه ای در می آید. بتدریج ممکن است تمام سطح گیاه به بیماری آلوده شود. قسمت های آلوده پژمرده شده و از شدت بیماری تمام گیاه قهوه ای گردیده و سرانجام می میرد. گاهی اوقات قارچ به داخل غلاف توسعه یافته و سبب چسبندگی بذر به غلافها شده و بذور آلوده قهوه ای می شوند.
کنترل: چون قارچ عامل بیماری بذرزاد است، بذور باید در مناطق خشک تهیه شوند. اگر بذور مشکوک باشند باشد آنها را به مدت 30 دقیقه در آب 50 درجه سانتیگراد خیساند. در مناطقی که احتمال گسترش بیماری باشد به محض ظهور بیماری باید سمپاشی انجام شود و مجددا 10 و 20 روز بعد تکرار شود.گزارش ها نشان می دهند که سموم سولفکس (Sulfex)، گوگرد و تابل، تیوویت (Thiovit) و موریستان (Morestan) برای کنترل بیماری موثر بوده است. تناوب زراعی، شخم عمیق بعد از برداشت و کاشت ارقام مقاوم در کنترل بیماری نیز موثر می باشد.
برق زدگی (Ascochyta blight)
بیماری برق زدگی یکی از بیماری های مهم نخودفرنگی است که در بیشتر نقاط جهان و بخصوص در مناطق معتدل اروپا و آمریکا خسارت وارد می کند. خسارت بیماری گاهی به 50 تا 70 درصد محصول می رسد. سه گونه از جنس Ascochyta سبب بیماری برق زدگی می شود.
نشانه های بیماری: بیماری برق زدگی نخودفرنگی که توسط گونه های Ascochyta ایجاد می شود، در روی برگ، ساقه، غلاف و همچنین کوتیلدون خسارت وارد می کند. در برگهای آلوده لکه های کوچک تا بزرگ، گرد یا نامنظم با رنگ قهوه ای تا ارغوانی دیده می شود. بعضی از لکه ها دارای مرکزی خاکستری و معمولا حاشیه ای ارغوانی هستند و بصورت دوایر متحدالمرکز توسعه می یابند. برگهایی که شدیدا آلوده هستند چروکیده و خشک می شوند و این وضعیت از برگهای پائین ساقه شروع و به سمت بالا پیشروی می کند.
لکه های روی غلاف شبیه به لکه های روی برگ کمی فرو رفته هستند ولی به صورت دوایر متحدالمرکز دیده نمی شوند. در روی ساقه لکه های نامنظم کشیده با رنگ قهوه ای یا ارغوانی بوجود می آید.
کنترل: برای مبارزه با بیماری باید بذور را در مناطق خشک تهیه نمود. ضدعفونی بذور با تیرام (Thiram) برای کنترل بیماری موثر است. بذور را باید در محلول 0.2 درصد تیرام به مدت 24 ساعت خیس نمود. در ضدعفونی خشک از مخلوط تیرام و بنومیل (Benomyl) یا کاپتان (Captan) و بنومیل باید استفاده شود. سمپاشی معمولا رضایت بخش نیست ولی سموم مانکوزب (Mancozeb) و زینب (Zineb) مناسب گزارش شده است. علاو بر این زیرخاک کردن بقایای گیاهان برای جلوگیری از گسترش بیماری توسط باد و باران ضروری است.
ویروس مورائیک زرد لوبیا روی نخود (Bean Yellow Mosaic Virus)
موزائیک زرد لوبیا یکی از بیماری های مهم در آمریکا، هندوستان و ژاپن می باشد. در ایران در سال 1971 ایتن بیماری توسط کایزر و همکاران از مزارع نخودفرنگی خوزستان گزارش شده است. ویروس عامل بیماری جزو گروه Potyvirus می باشد. این ویروس می تواند در روی گیاهان بذری از خانواده بقولات زمستان گذرانی کند. ویروسی است ناپایا و بیش از 20 گونه شته بیماری را انتقال می دهد.
نشانه های بیماری: حالت موزائیکی و لکه های زرد در بافت مابین رگبرگ ها دیده می شود. رگبرگها روشن می شوند. سطح برگ و گوشوارکها کمی چروکیده و بدشکل می گردد. گیاهانی که زود آلوده می شوند قدری کوتاه می مانند. لکه های ایجاد شده توسط این ویروس معمولا سبز کمرنگ می باشند.
کنترل: کاشت ارقام مقاوم از مهمترین روش های مبارزه است. استعمال حشره کشها و جدا کردن مزارع نخود از گیاهان خانواده بقولات و از بین بردن علفهای هرز در کنترل بیماری بسیار موثر است.
کمبود مواد غذایی در نخودفرنگی
نخودفرنگی از گیاهانی است که نسبت به کمبود مواد غذایی و یا فراوانی آن حساسیت دارد. اگرچه علائم ظاهری برای تعیین شناسائی اولیه مسائل مربوط به کمبود و یا فراوانی مواد غذایی مفید است اما برای تشخیص قطعی به تجزیه خاک و بافت گیاه و تعیین pH خاک نیاز است.
کمبود ازت: کمبود ازت سبب کندی رشد اندام هوایی و سیستم ریشه گیاه می شود. قسمتهای هوایی کوتاه، ایستاده و گاهی اوقات بطور شدیدی دوکی می شود. گیاه برگهای زرد کوچکی تولید می کند. تولید شکوفه شدیدا کاهش می یابد. بطور کلی گیاه نخود به مقدار بسیار کمی ازت احتیاج دار و یا ممکن است هیچ نیازی بدان نداشته باشد زیرا باکتریهای جنس Rhizobium در غدد ریشه این گیاه ازت را تثبیت می کند. به هر حال اگر این باکتری ها در دمای پایین خاک و یا pH پایین خاک غیرفعال باشد، افزایش کود ازته به مقدار حدود 16 کیلوگرم در هکتار باید توصیه شود.
کمبود فسفر: علائم کمبود فسفر در بسیاری از جهات شبیه به کمبود ازت است. اختلاف مهم با کمبود ازت بدین صورت می باشد که در کمبود فسفر لکه های تیره با رنگ سبز مایل به آبی در روی برگها ظاهر می شود. برگهای گیاهانی که در اثر کمبود فسفر کوچک مانده اند قبل از بلوغ پژمرده می گردند. تعداد شکوفه کاهش یافته، رسیدن میوه به تاخیر می افتد. میزان P2O5 که می توان به خاک داد حدود 60-40 کیلوگرم در هکتار می باشد.
کمبود پتاسیم: گیاهانی که از کمبود پتاسیم رنج می برند بطور قابل ملاحظه ای کوچک مانده فاصله بین گره ها بخصوص در قسمت بالای شاخه ها کم می شود. حاشیه برگها زرد و سپس نکروز می گردد، این چنین برگهایی بطرف بالا خم می شوند. میزان K2O که می توان برای جلوگیری از کمبود به خاک داد حدود 24-18 کیلوگرم در هکتار در اوائل بهار می باشد.
کمبود منیزیم: برگهای پیرتر ابتدا علائم کمبود را ظاهر می کنند. کلروز شدن فاصله بین رگبرگها، حاشیه برگها و رگبرگها از علائم مهم کمبود منیزیم است.
کمبود منگنز: در مزرعه بصورت مناطق زرد روشن (نقاط آفتاب سوخته) با اندازه ها و شکل های مختلف تظاهر می کند. علائم در روی گیاه عبارت است از کوتولگی گیاه و زردی گیاه از قسمت بالای گیاه به پایین زیرا فاصله مابین رگبرگها در برگهای جوان زرد می شود. تعداد غلافها و تعداد بذور در غلاف بسیار کم می گردد. اگر مسلم باشد که مزرعه دچار کمبود منگنز است، اضافه کردن 84 کیلوگرم در هکتار سولفات منگنز در هنگام کاشت بذر توصیه می شود.
کمبود بر: علائم کمبود بر در نخود شامل کمی رشد، مرگ نقطه رشد، ضخیمی و سختی ساقه است. برگهای جوان کوچک، کلروز و در انتها می سوزند.
کمبود آهن: مهمترین علائم کمبود آهن، زردی برگها در انتهای گیاه می باشد و سبب کاهش شدید برگها و زردی آنها می گردد. اگر قبل از گل دهی کمبود تشخیص داده شود، با محلولپاشی با کلات آهن می توان از خسارت بیماری جلوگیری کرد.
برداشت نخودفرنگی
نخود باید به طور منظم برداشت شود تا گیاه برای تولید محصول بیشتر, تشویق شود. ارقام زودرس می توانند بعد از 11 تا 12 هفته پس از کاشت برداشت شوند. برای برداشت محصول، از هر دو دست استفاده کنید، یکی برای نگه داشتن ساقه و دیگری برای جدا کردن غلاف نخود.
نگهداری و ذخیره محصول نخود فرنگی
برای نگهداری و ماندگاری محصول نخود با مدت زمان زیاد , می توان از 2 روش انجماد و خشک کردن استفاده نمود.
انجماد: اگر چه نخود فرنگی به خوبی منجمد می شود ولی مقدار زیادی از ویژگی های خود را از دست می دهد.به هر حال بهترین حالت مصرف نخود فرنگی مصرف پس از برداشت است تا عطر و طعم غنی نخود فرنگی حفظ شود. برای منجمد نمودن، نخود فرنگی را در آب جوش بمدت دو دقیقه بجوشانید، بلافاصله آب را تخلیه و نخودها را در آب یخ برزید , پس از مدت دو دقیقه. دوباره آب را تخلیه نمایید،حال می توانید نخودها را در بسته های مورد نظر خود ریخته و آنها را فریز نمایید. با این روش استفاده از نخود فرنگی در عرض نه ماه برای بهترین کیفیت میسر می شود.
خشك كردن: نخود فرنگی را می توان پس از نم گیری خشک نمود و در قوطیهای در دار، برای استفاده در فصل زمستان ذخیره نمود. کیفیت نخود فرنگی ها در این روش همتراز با نخود فرنگی یخ زده یا تازه نیست؛ با این حال، نخود فرنگی خشک مقدار بیشتری نشاسته در بافت خود ذخیره می کند./
