گوجهفرنگی یکی از سبزیجاتی است که در بسیاری از کشورهای جهان (به گزارش فائو: در ۱۷۰کشور) و در شرایط جوی متفاوت رشد می‌کند. در حین جمع‌آوری، گوجه را به ۲ دسته تقسیم می‌کنند: گوجه‌های سالم و زیبایی که به شکل تازه به بازار روانه می‌شود و گوجه‌هایی که برای فرآوری و کنسرو شدن به کارخانجات می‌روند. تقریبا نیمی از گوجه‌های جمع‌آوری‌شده در اتحادیه اروپا، ۸۰ درصد در آمریکا و حدود ۱۵ درصد در چین فرآوری میشوند. گوجهفرنگی و محصولات تبدیلی آن، از مهم‌ترین تولیدات صنایع تبدیلی در جهان هستند و سالانه حدود ۳۰ تا ۳۵ میلیون تن گوجهفرنگی تازه در کارخانجات فرآوری می‌شود که رب‌گوجه، محصول عمده آن است. ۳۷ کشور جهان، امکان فرآوری گوجهفرنگی را دارند و تنها ۱۲ کشور اول ۹۰ درصد فرآوری را انجام می‌دهند. ایران در سال ۲۰۰۸ پس از آمریکا، ایتالیا، چین و ترکیه مقام پنجم را به دست آورد. آمار نشان می‌دهد مصرف سرانه فرآورده‌های گوجهفرنگی در آمریکای شمالی معادل ۳۱ کیلوگرم، در اروپای غربی ۲۳ کیلوگرم، در ایران ۲۵ کیلوگرم، در اروپای شرقی ۱۸ کیلوگرم، در آ‌فریقا ۵ کیلوگرم و در آمریکای جنوبی ۴ کیلوگرم گوجه تازه است.
اساس تغییرات
روی گوجه تغییرات زیادی می‌توان انجام داده و فرآورده‌های بسیاری به دست آورد که از آن جمله می‌توان به پودر گوجه، رب، سس کچاپ و آب گوجه اشاره کرد. دو تبدیل اصلی که روی گوجهفرنگی صورت می‌گیرد کنسانتره کردن و خشک کردن آن است. برحسب دمایی که به گوجه داده می‌شود کنسانتره کردن به دو شکل کنسانتره با دمای بسیار بالا و با دمای ولرم انجام می‌شود. در مورد اول میزان پکتین بسیار بالاست و محصول مزه پخته می‌دهد. در مورد دوم محصول بیشتر مزه آب گوجه دارد و میزان غلظت‌اش کمتر است. پودر گوجه نیز از روی کنسانتره تهیه شده هم با دمای بالا و هم با دمای کم تهیه می‌شود و مصرف اولیه آن سوپ گوجه است.
سس گوجهفرنگی
یکی از رایج‌ترین محصولات صنعتی گوجهفرنگی، سس آن است که امروز همراه با بیشتر غذاها به ویژه فست‌فودها مصرف می‌شود و از ترکیب رب، سرکه، شکر و دیگر افزودنی‌ها تهیه می‌شود. سس گوجه خوب باید دارای رنگی روشن و شفاف، بدون ناخالصی و مواد و دانه‌های تیره با قوام و غلظت یکنواخت باشد. از آنجایی که کچاب مواد افزودنی و نگه‌دارنده زیادی دارد توصیه می‌شود زیاد مصرف نشود.
رب گوجهفرنگی
برای تهیه رب گوجهفرنگی از گوجه‌های پوست نازک، توپر و قرمز رنگ استفاده می‌شود! در تهیه رب باید توجه کرد که از گوجه‌های سالم، بدون هسته و بدون کپک استفاده کرد. در ضمن شستشو و ضدعفونی کردن نیز جزو مراحل بسیار مهم در روند تهیه رب گوجهفرنگی است!
آب گوجهفرنگی
آب گوجهفرنگی از گوجه‌های سالم که له شده یا کپک‌زده نباشند، تهیه می‌شود. آب‌گوجه‌فرنگی حاوی مقدار زیادی پکتین است. پکتین مانع جدا شدن و رسوب مواد جامد در آب گوجه شده و سبب حفظ و نگهداری آن در شرایط مطلوب می‌شود. نکته مهم این است که پکتین به وسیله آنزیم‌های پکتیناز از بین می‌رود. برای جلوگیری از این موضوع گوجه خرد و له شده را در آب در دمای بالا با سرعت زیاد حرارت می‌دهند تا آنزیم‌های آن از بین رفته و پکتین در گوجهفرنگی محفوظ بماند. سپس گوجه‌های له شده را از غربال‌های ریزی عبور داده و دانه، پوست و قسمت‌های زاید را جدا می‌کنند. آب گوجه کمی حالت اسیدی دارد و نسبت به سایر محصولات حساس‌تر است. به همین دلیل حین کار و تولید باید توجه و مراقبت بیشتری برای حفظ پاکیزگی آن داشت. امروزه آب گوجهفرنگی را به صورت منجمد، یخ زده یا به صورت غلیظ شده به بازار وارد می‌کنند. گرچه برخی عقیده دارند که گوجهفرنگی باید به صورت تازه مصرف شود اما آب گوجهفرنگی چون بدون افزودنی است می‌تواند جایگزین مناسبی برای رب باشد.
پودر گوجهفرنگی
برای تهیه پودر گوجهفرنگی، گوجه را شسته، ضدعفونی کرده، به وسیله خشک‌کن‌های صنعتی خشک و بعد پودر می‌کنند. مهم‌ترین مساله در تهیه پودر پیشگیری از قهوه‌ای شدن و حفظ رنگ قرمز گوجه است که برای رسیدن به این هدف از ترکیبات کلسیم حین فرآیند و برخی نمک‌ها استفاده می‌شود. از جمله مزایای پودر گوجه، وزن کم، قابلیت حمل و نقل آسان، بسته‌بندی و نگهداری راحت آن است.
گوجهفرنگی خشک
گوجه را به صورت ورقه‌های خشک نیز تهیه می‌کنند. برای این منظور ابتدا گوجه را خوب شسته و ضدعفونی کرده و به ورقه‌های نازک برش داده و طی ۳ روز اجازه می‌دهند ورقه‌ها در جای خشک و گرم، آب خود را از دست بدهند. ورقه‌های خشک شده گوجه را می‌توان به صورت خشکبار به عنوان یک عادت غذایی در میان‌وعده‌ها مصرف کرد.
ارزش غذایی گوجهفرنگی
مواد موجود در هر ۱۰۰ گرم گوجه تازه:
ـ آب: ۹۳ گرم
ـ انرژی: ۲۰ کیلو کالری
ـ قند: ۴ گرم
ـ چربی: 0.3 گرم
ـ B1 ویتامین: 0.09 میلی‌گرم
ـB2 ویتامین: 0.04 میلی‌گرم
ـ B3 ویتامین: 0.5 میلی‌گرم
ـ C ویتامین: ۳۸ میلی‌گرم
ـ پتاسیم: ۲۸۰ میلی‌گرم
ـ منیزیم: ۱۰ میلی‌گرم
ـ سدیم: ۳ میلی‌گرم
ـ فیبر: 1.2 گرم
تاریخچه گوجه فرنگی
گوجه فرنگی یکی از قدیمی ترین گیاهان کشت شده و شناخته شده در نزد مردم پِرو است که در قرن پنجم قبل از میلاد مسیح در آنجا کاشته و به صورت خوراکی مورد استفاده قرار می گرفته است. با کشف قاره جدید، گوجه فرنگی، سیب زمینی و توتون از آنجا به اسپانیا آورده شد. این در حالیست که در اروپا اعتقاد داشتند که میوه گوجه فرنگی سمی می باشد لذا آن را تنها به عنوان گیاه زینتی می کاشتند. ایتالیایی ها اولین کسانی بودند که به ارزش غذایی گوجه فرنگی پی برده و به طور وسیعی آن را مورد استفاده قرار دادند. در انگلستان (در قرن ۱۸) به عنوان چاشنی سوپ و طعم دهنده استفاده شد. کنسرو گوجه فرنگی، در ایالت پنسیلوانیای آمریکا در سال ۱۸۴۷ به صورت درسته یا قطعه قطعه شده در قوطی های فلزی تهیه شد. این عمل موجب رونق کشت گوجه فرنگی و مصرف هر چه بیشتر آن گردید. گوجه فرنگی زمانی که به فرانسه آورده شد، سیب عشق (Love Apple) نام گرفت. این گیاه در مکزیک به نام توماتل نامیده می شد که بعداً در اسپانیا و پرتقال آن را توماته نامیدند. در بسیاری از نقاط اروپا آن را به عنوان توماته آمریکایی می شناسند که در انتها همین اسم با تغییراتی در تمام اروپا به گوجه فرنگی نام گرفت. اکنون گوجه فرنگی با نام عمومی Tomato در سراسر جهان مشهور است.
خصوصیات گیاه شناسی گوجه فرنگی
گوجه فرنگی متعلق به خانواده بادمجانیان یا سیب زمینی و از جنس گوجه فرنگی (Lycopersicum sp) و گونه گوجه فرنگی اهلی (Lycopersicum esculentum) می باشد. گوجه فرنگی به طور ذاتی گیاهی علفی و چندساله است که در تمام نقاط جهان اغلب به صورت یکساله کشت می شود. گوجه فرنگی از نظر گیاه شناسی نوعی میوه محسوب می شود. ولی اکنون در اکثر تقسیم بندی ها به عنوان سبزی تلقی می گردد. علت آن است که در طی سال های متمادی همراه با سبزی ها در سالاد مصرف می شود.
ریشه گیاه گوجه فرنگی
ریشه گیاه جوان گوجه فرنگی به صورت عمودی می باشد، ولیکن با رشد بوته، ریشه اصلی نسبتاً باریک گشته و در نهایت به سختی از ریشه های فرعی قابل تشخیص می باشد. در یقه ریشه اصلی، ریشه های فرعی جدا می شوند. که در گیاهان جوان بین ۲۵-۴ میلیمتر قطر آن ها می باشد. ریشه های فرعی برعکس ریشه اصلی که به سمت پایین رشد می کند، رشد افقی داشته لذا عمق ریشه در دوران مختلف رشد گیاه گوجه فرنگی متفاوت است. گوجه فرنگی دارای سیستم ریشه ای وسیعی بوده و می تواند حتی تا عمق ۱۵۰ سانتی متر خاک نیز نفوذ نماید اما به طور کلی ۷۲% از ریشه در عمق ۲۰ ۰ سانتی متر، ۲۲ درصد در عمق ۵۰-۲۰ سانتی متر و ۶% باقیمانده پایین تر از ۵۰ سانتی متری سطح زمین قرار دارند.
ساقه گیاه گوجه فرنگی
ساقه گیاه گوجه فرنگی علفی، گرد، صاف و شکننده بوده و با افزایش سن گوشه دار، سخت و تقریباً خشبی می شود. ساقه گیاه گوجه فرنگی از ۳۰ تا ۱۵۰ سانتی متر و حتی بیشتر می تواند طول داشته باشد.
برگ گوجه فرنگی
برگ های گیاه گوجه فرنگی مرکب و متناوب بوده و از برگچه های بریده و چروکدار تشکیل شده است. اندازه برگ ها بسته به واریته های مختلف گوجه فرنگی متفاوت می باشد. تعداد برگ ها و برگچه ها نیز بر حسب واریته، دما و شرایط نوری متغیر خواهد بود. برگ های گوجه فرنگی زنبور وحشی و پشه را دفع می کند که بدین منظور آن ها را به نخ کشیده و در اتاق آویزان می کنند. این عمل موجب فراری دادن حشرات می شود. اگر در محل مورچه ها چند عدد برگ گوجه فرنگی قرار دهید، بوی این میوه مورچه ها را فراری می دهد.
گل گیاه گوجه فرنگی
گل ها به صورت خوشه ای بوده و در روی ساقه بین دو گره متوالی ظاهر می شوند. گل ها کامل و دارای اندام نر (پرچم) و اندام ماده (مادگی) می باشند. گل ها به صورت متناوب روی خوشه گل قرار گرفته اند و دارای رنگ زرد هستند. در هر گل آذین (خوشه) چندین گل (معمولاً ۴ تا ۸ گل) وجود دارند. گل ها دارای ۵ یا ۶ گلبرگ به طول ۱ سانتی متر می باشند که در قاعده به هم چسبیده و در انتها از هم جدا می شوند. کاسبرگ ها ۵ عدد، کشیده و نوک تیز هستند. ۵ عدد پرچم با بساک های بزرگ و میله ای کوتاه، اندام گل را تشیکل می دهند.
میوه گیاه گوجه فرنگی
میوه گوجه فرنگی از لحاظ گیاه شناسی گوشتی و آبدار است که شامل تخم ها یا دانه هایی می شود که توسط یک توده ژلاتینی و غلاف گوشتی احاطه شده و روی آن با پوستی نازک پوشیده شده است.
شرايط لازم برای پرورش گوجه فرنگی در گلخانه
حرارت: حرارت يکی از عوامل مهم در پرورش گوجه فرنگی است . برای تهيه نشاء گوجه فرنگی گلخانه هايي که دارای حرارت يکنواختی بين 18 تا 20 درجه سانتيگراد باشد نتيجه مطلوبی داشته و از اين مرحله به بعد حرارت بين 16 تا 18 درجه سانتيگراد در روز و 12 تا 14 درجه سانتيگراد در شب برای گياه مناسب شناخته شده است .لازم به ذکر است که در روزهای آفتابی حرارت گلخانه به 21 تا 24 درجه سانتيگراد افزايش پيدا می کند ضمنا با نزديک شدن شب بايد درجه حرارت به سرعت کاهش و با شروع روز سريعا افزايش داده شود . اين مطلب بيانگر اين است که حرارت گلخانه به نور بستگی دارد و بايد حرارت و نور تواما کنترل شود . نامنظم بودن حرارت اثراتی بر روی بوته های گوجه فرنگی و عملکرد محصول می گذارد که در زير به برخی از آنها اشاره می شود. چنانچه در طول روز حرارت زياد و در شب کم شود در رشد نباتات اختلالی ايجاد می شود . علت اين امر اين است که غذای ساخته شده توسط برگها در هوای گرم روز اگر در شب حرارات کم باشد نمی تواند کاملا مورد استفاده قرار گيرد که نتيجتا برگها پيچش پيدا کرده ، گياه کوتاه و ميوه ها شکاف خورده و کوچک می شوند
– در صورتيکه حرارت در شب زياد باشد گياهان ضعيف و دراز و باريک شده و ميوه ها ريز می شوند .
– اگر بوته گوجه فرنگی شبانه روز در حرارتهای پايين نگهداری شود دارای رشد بدتری بوده در حاليکه پرورش آن در حرارتهای زياد در طول شبانه روز رشد آنها را تسريع کرده و معمولا توليد ميوه های زودرس و کوچک می نمايد . هر چند در مجموع عملکرد محصول در واحد سطح بيشتر نخواهد بود
به طور کلی حرارتهای خيلی بالا سريع تر از حرارتهای پايين تر از حد مطلوب موجب مرگ گياه خواهد شد . لازم به يادآوری است که حرارت محيط کشتی که در آن گياه پرورش می يابد در عمق 10 تا 15 سانتی متری نبايد از 15 درجه سانتی گراد کمتر باشد.
نور: گوجه فرنگی احتياج فراوانی به نور دارد بنابراين در نقاطی که زمستان و پاييز نور کافی نمی باشد بايد نسبت به جهت گلخانه ، نوع پوشش و محل آن دقت کافی به عمل آيد تا نياز به استفاده از نورهای مصنوعی نباشد . کمبود نور بخصوص در ماههای زمستان باعث کاهش رشد و نمو گياه شده ، تشکيل گل و رشد ميوه را مختل می سازد . متوسط شدت نور لازم برای گوجه فرنگی 20000 لوکس معين شده است
سرمايه گذاری در جهت تجهيز گلخانه به لامپهای فلورسنت به منظور رفع کمبود نور به ويژه در مرحله تهيه نشاء و نقاطی که دارای آب و هوای ابری می باشند ضروری است . برای نشاء های جوان ساعات روشنايي نبايد بيش از 17 ساعت در شبانه روز بوده که معمولا 17 تا 21 روز تکرار می گردد
آب: گوجه فرنگی برای رشد و نمو سريع خود و همچنين به خاطر محصول زيادی که توليد می کند نياز فراوانی به آب دارد . از علل ديگر مصرف آب زياد در اين گياه می توان به تبخير آب اشاره نمود زيرا در اثر تهويه که برای پايين آوردن رطوبت محيط لازم است تبخير شدت يافته و در نتيجه نياز گياه به آب افزايش می يابد . کنترل دقيق مقدار و زمان آبياری در برقراری تعادل بين رشد رويشی و زايشی گياه و در نتيجه ميزان باروری و کيفيت محصول گوجه فرنگی موثر خواهد بود . اين عمل هر چند مشکل است ولی استفاده از رطوبت سنج می تواند کمکی در اين راه محسوب شود. کم يا زياد شدن دفعات آبياری و نامرتب بودن آن مخصوصا در اواخر دوره رشد گياه و موقع رسيدن ميوه دچار پاره ای از بيماريهای فيزيولوژی می شود . در روزهای گرم آفتابی اگر آّب کافی در اختيار گوجه فرنگی قرار نگيرد پژمرده شده و اغلب در روی برگهای فوقانی آنها لکه هايي ظاهر می شود ، به علاوه گلها به سرعت خواهند ريخت . نباتاتی که بيش از حد آبياری می شوند برگهای قسمت پايينی آنها زرد شده که ادامه اين وضعيت پوسيدگی ريشه را به دنبال خواهد داشت . آبياری گوجه فرنگی معمولا در مواقع لزوم صورت گرفته ولی از شروع ميوه و متورم شدن تا پايان دوره برداشت بايد افزايش پيدا کند و خاک هميشه مرطوب نگهداری شود . چنانچه در اين مرحله خاک خشک شده و يک مرتبه آبياری شديد انجام شود باعث ترک خوردن پوست ميوه ها می گردد . ميزان آّب در گوجه فرنگی به مقدار زيادی وابستگی به وضعيت آب و هوای خارج از گلخانه دارد . روزهای گرم و آفتابی گياه نياز بيشتری در مقايسه با روزهای ابری دارد . همچنين مقدار آب بستگی به نوع محيط کشت داشته و در سيستمهای مختلف کاشت و پرورش گوجه فرنگی نيز متفاوت می باشد. مطابق برخی از آزمايشات هر بوته گوجه فرنگی گلخانه ای در طول دوره رشد 65 ليتر آب مصرف می کند . بنابراين برای هر مترمربع سطخ زير کشت حدود 300 تا 340 ليتر آب لازم است.
محيط کشت ( خاک) : يکی ديگر از عوامل مهم در پرورش گوجه فرنگی گلخانه ای محيط کشت می باشد . محيط کشتی که برای اين منظور فراهم می شود علاوه بر نگهداری نبات بايد دارای خصوصيات زير باشد تهويه در آن به خوبی انجام گيرد ، آب و مواد غذايي کافی در خود ذخيره کند ، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد ، عاری از آلودگيها بوده و بتوان آن را بدون اينکه اثر سويي روی گياه بگذارد ضد عفونی نمود گوجه فرنگی را می توان داخل بسترهايي در خاک کف گلخانه کشت نمود . خاکی که برای اين منظور استفاده می شود بايد پوک ، قوی و بافت آن شنی يا شنی لومی بوده و زهکشی در آن بخوبی انجام گيرد . علاوه بر خاک محيط کشت های ديگری که در پرورش گوجه فرنگی گلخانه ای استفاده می شود عبارتند از :
1. محيط کشت بذر: از آنجا که پس از جوانه زدن بذر ، بوته های گوجه فرنگی در گلدانهای ديگری نشاء می شوند لذا برای کشت بذر به مواد غذايي چندانی احتياج نيست . در اين رابطه فرمول 1 برای تهيه محيط کشت بذر توصيه می گردد : فرمول 1 : لوم 2 قسمت به علاوه 1 قسمت پت به علاوه 1 قسمت ماسه
2. محيط کشت نشاء: پس از جوانه زدن بذور ، نباتات جوان را در داخل گلدان و يا جعبه های مخصوص نشاء می کنند . از اين مرحله به بعد گياه حداکثر 10 تا 12 هفته و 6 تا 7 هفته و يا حتی برای محصولات ديررس زمانی کوهتاتر در گلدانها نگهداری می شوند . فرمول 2 برای محيط کشت نشاء پيشنهاد می گردد: فرمول 2 : 7 قسمت لوم به علاوه 3 قسمت پت به علاوه 2 قسمت ماسه
3.محيط کشت برای پرورش نبات: به منظور پرورش گوجه فرنگی در گلدان ، کيسه های پلاستيکی ، تغارهای پلاستيکی و غيره از فرمول 3 استفاده می شود. فرمول 3 : 7 قسمت لوم به علاوه 3 قسمت پت به علاوه 2 قسمت ماسه
4- محيط کشت برای پرورش گوجه فرنگی به روش هيدروپونيک: در اين روش محيط کشت را معمولا از موادی مانند پيت موس ، خاک اره و يا محلوط ورمی کوليت به نسبت مساوی از نظر حجم تهيه می نمايند . چنانچه ورمی کوليت در اختيار نبود پرليت را می توان به نسبت 50 درصد جايگزين آن نمود . ضمنا سنگ آهک دولوميت و سنگ گچ به مقدار 6 تا 9 کيلوگرم در متر مکعب با هريک مواد فوق پيشنهاد می گردد.
خاک اره به دليل وزن سبک ، عاری از آلودگی و سهولت در جابجايي يکی از بهترين محيط کشتهايي است که برای پرورش گوجه فرنگی در گلخانه به روش هيدروپونيک استفاده می شود . خاک اره های نرم در مقايسه با خاک اره هايي که دانه های آن درشت است ترجيح داده می شود ولی بايد توجه داشت که درجه ريزی خاک اره نبايد به ترتيبی باشد که در اثر آبياری فشرده شده و مانع زهکشی گردد . علاوه بر محيط کشتهايي که در بالا اشاره شد برای پرورش گوجه فرنگی به روش هيدروپونيک از پوست صنوبر ، ماسه ، سنگريزه به قطر يک سانتی متر ، مخلوط ماسه و پيت و مخلوط خاک اره و ماسه استفاد می گردد . از آنجا که از مخلوط خاک اره و ماسه رطوبت به طور جانبی پخش می شود خاک اره به تنهايي ترجيح داده می شود.
ساختمان گلخانه : به منظور پرورش گوجه فرنگي از انواع گلخانه ها ( پلاستيكي يا شيشه اي ) در اشكال مختلف مي توان استفاده نمود . اسكلت اين گلخانه ها از چوب و فلز و احتمالا قسمتي از ديوارهاي آن از آجر يا سيمان ساخته مي شود . گلخا نها هايي كه ديواره هاي آنها كاملا از شيشه و يا پلاستيك انتخاب شود نفوذ حرارت و نور در روزهاي آفتابي به داخل گلخانه افزايش داشته ولي بعد از غروب آفتاب حرارت بيشتري را از دست مي دهند . هر چند كه هزينه تامين حرارت گلخانه هاي تمام شيشه اي خصوصا در مناطق سردسير سنگين مي باشد ولي شاغلين اين حرفه به دليل استفاده از نور بيشتر ، از اين گلخانه ها استفاده مي كنند. چنانچه در تهيه اسكلت گلخانه چوب به كار رود لازم است كه از تخته هاي محكم استفاده كرده و آنها را با مواد شيميايي مناسب آغشته نمود . اسكلت گلخانه بخصوص اسكلتهاي چوبي را بايد به وسيله رنگهاي روشني كه نور را منعكس مي نمايند رنگ آميزي كرد . براي اسكلت اين گلخا نه ها كه در ابعاد و اشكال مختلف ساخته مي شوند مي توان از لوله هاي فلزي توخالي و ميله هاي گرد توپر استفاده كرد كه ساده ترين آن طرح نيم استوانه اي ( quonset ) مي باشد . پوشش گلخانه را علاوه بر شيشه مي توان از پلي اتيلن و فايبرگلاس نيز تهيه كرد . در مناطقي كه سرد است دو لايه كردن پلي اتيلن به حفظ حرارت داخل گلخانه كمك مي كند . گلخا نه هاي پلاستيكي در مقايسه با گلخا نه هاي شيشه اي ، در شب حرارت كمتري را در خود نگهداري مي كنند نكته ديگري كه در ساخت اين گلخانه ها بايد مورد توجه قرار گيرد ارتفاع گلخانه است . گوجه فرنگي گياهي است كه اگر خوب پرورش يابد از رشد طولي قابل توجهي برخوردار خواهد بود . بنابراين در صورتيكه هدف برداشت محصول خوب باشد ، به دليل محدود بودن سطح گلخانه بايد از ارتفاع گلخانه استفاده كرد و به همين منظور گلخانه هاي پرورش گوجه فرنگي را بايد با ارتفاع زياد احداث نمود .
نكاتي كه در تهيه گلخانه گوجه فرنگي بايد مورد توجه قرار گيرد
-گلخانه طوري ساخته شود كه از سقف آن قطرات آب ريزش نكند
-تهويه در آن به خوبي انجام شود. مسئله اي كه در فصل تابستان حائز اهميت است
-گلخانه بايد داراي سيستم حرارتي مناسب باشد كه حرارت مورد نياز گوجه فرنگي تامين گردد
– به دليل نياز قابل توجه گوجه فرنگي به آب ، گلخانه بايد داراي آب كافي باشد
-از نوع سيستم حرارتي استفاده شود كه سرويس خدماتي مربوطه در دسترس باشد
-محل احداث گلخانه حتي الامكان دور از سايه درختان و ساختمانها باشد .جهت ساختمان گلخانه شمالي ـ جنوبي بوده و رديفهاي كاشت نيز شمالي و جنوبي در نظر گرفته شوند
– محل احداث گلخانه مجهز به برق باشد
– از ديوار شمالي گلخانه كه مجهز به پنكه است به فاصله حدود 5/8 متر مانعي وجود نداشته باشد
– به منظور احداث چندين گلخانه نزديك هم فاصله هر گلخانه حدود 5/4 متر در نظر گرفته شود
– يكي از نكاتي كه در گلخانه ها مطرح است و بايد مورد توجه قرار گيرد مسئله بهداشتي بودن محيط گلخانه مي باشد
-معمولا پس از برداشت محصول گوجه فرنگي مازاد آن را از گلخانه خارج نموده سپس سقف ، ديواره ها ، وسائل حرارتي و تهويه ، كف گلخانه ، بسترها و گلدانها و به طور كلي تمام اشياء موجود در گلخانه را به وسيله آب تميز كنند . به منظور ضد عفوني گلخانه و وسايل و ادوات موجود در آن مي توان از محلولهاي پاك كننده شيميايي يا محلول 1 به 25 فرمالين استفاده كرد كه در اينصورت قبل از كاشت نشاء هواي گلخانه را بايد كاملا تعويض نمود
تهويه : ساده ترين سيستم تهويه در گلخانه هاي گوجه فرنگي ، نصب پنجره مي باشد كه بايد تعداد و اندازه آنها متناسب با حجم گلخانه بوده و در جهات مناسب ديواره هاي گلخانه تعبيه نمود . كانالهاي پلاستيكي كه در طول گلخانه از سقف آويزان شده و از يكطرف توسط پنكه هواي تازه به داخل آن هدايت مي شود يكي ديگر از روشهاي مناسب تهويه به شمار ميرود . در اين روش معمولا پنكه هاي تخليه هوا باعث خارج شدن هواي گرم گلخانه شده كه به جاي آن هواي تازه از سوراخهاي كانال پلاستيكي داخل گلخانه مي گردد
استفاده از حرارت مصنوعي در گلخانه: براي گرم كردن گلخانه منابع حرارتي مختلف مانند برق ، نفت ، گازوئيل ، چوب و آب گرم وجود دارد كه بسته به هزينه از هركدام مي توان در مناطق گوناگون استفاده نمود . سيستمي كه براي گرم كردن گلخانه ها در نظر گرفته مي شود بايد حرارت لازم را تامين كرده و از آنجا كه كنترل درجه حرارت در اين گلخانه ها به خصوص انواع پلاستيكي آن نياز به دقت زياد دارد استفاده از سيستم خودكار مناسبتر مي باشد . گرم كردن گلخانه به وسيله لوله هاي آب گرم و يا كانالهاي پلاستيكي كه بين رديفهاي گوجه فرنگي قرار ميگيرد ترجيح داده مي شود زيرا ضمن كاهش رطوبت اطراف بوته ها ، حرارت بيشتري توليد مي كند .
آبرساني : علاوه بر آبياري دستي به وسيله شلنگ كه يك روش ساده محسوب مي شود مي توان از آبياري قطره اي در گلخانه هاي پرورش گوجه فرنگي نيز استفاده نمود . اين روش ضمن كنترل يكنواخت رطوبت خاك ، برنامه آبرساني را سهل تر كرده و نيازمنديهاي مربوط به آب و كارگر را كاهش خواهد داد . آبياري قطره اي ممكن است انواع مختلف داشته باشد كه در زير به يك نوع آن اشاره مي شود. در اين روش لوله اصلي ، آب را به داخل لوله هاي هدايت كننده اي كه داراي سوراخهايي به قطر 035/0 اينچ مي باشند رسانيده سپس توسط شلنگهاي بسيار نازكي به قطر 045/0 تا 036/0 اينچ آب به داخل گلدان و يا در بستر كنار بوته ها منتقل خواهد شد . به منظور پخش يكنواخت آب بايد طول لوله هاي هدايت كننده و قطر آن با فاصله بين سوراخها و فشار آب تناسب داشته باشد . ضمنا لوله هاي هدايت كننده بايد طوري نصب شوند كه شيب آنها به طرف بالا قرار نگيرد. اين سيستم آبياري كه براي پرورش گوجه فرنگي در گلدان بسيار مناسب مي باشد نياز به پمپهايي براي به جريان انداختن آب در لوله ها دارد كه بايد ظرفيت آن متناسب با تعداد لوله هاي هدايت كننده آب و سوراخهاي آن تعيين شود.آبياري قطره اي در روشهاي هيدروپونيك كه محلول غذايي از روي بستر در اختيار گياه قرار مي گيرد مورد استفاده هاي فراواني دارد.
سيستمهاي مختلف كاشت و پرورش گوجه فرنگي در گلخانه
border culture : در صورتيكه خاك كف گلخانه خوب و عاري از آفات و بيماريها باشد اين روش يكي از روشهاي ايده آل محسوب مي گردد . به همين دليل براي استفاده از اين روش بايد قبل از ساختن گلخانه خاك مورد آزمايش قرار گيرد . از اين روش فقط در چند سال اول كه خاك مناسب است استفاده شده و بعد از آن به روشهاي ديگر مثلا استفاده از گلدان تبديل مي گردد . براي اين منظور بسترهايي در كف گلخانه تهيه نموده و آنها را توسط راهروهاي سيماني با ديواره هاي كوتاه از هم جدا مي كنند . معمولا در اين سيستم به جاي گلخانه از تونلهاي پلاستيكي نيز استفاده مي كنند
خاك : گوجه فرنگي براي گسترش ريشه هاي عميق و قوي خود احتياج به زميني نرم و عميق دارد . بنابراين گلخانه بايد در محلي بنا شود كه داراي خاكي نرم و قوي بوده و در آن زهكشي به خوبي انجام گيرد . از خاكهاي سرد و مرطوب براي كشت گوجه فرنگي در گلخانه بايد بر حذر بود . چنانچه خاك در اثر كشت مجدد مبتلا به آفات و امراض گردد بايد آن را تعويض كرد كه بدين منظور خاكهاي زراعتي قوي كه قبلا در آن گوجه فرنگي كشت نشده باشد نتيجه خوبي خواهد داشت ، استفاده كرد . همچنين مي توان با ضد عفوني آفات موجود در خاك را از بين برد . گوجه فرنگي به خاكهاي قوي و خوب آماده شده ph آن 5/6 باشد نياز دارد . خاك را ابتدا شخم زده بعد از خارج كردن علفهاي هرز مقداري كود حيواني حدود 10 كيلوگرم در مترمربع و گاهي پيت موس به مقدار 6 كيلوگرم در هر مترمربع به خاك بستر اضافه مي نمايند چنانچه مقداري كمپوست به خاك گوجه فرنگي اضافه شود در عملكرد محصول بي تاثير نخواهد بود.
کاشت: در مناطق معتدل حدود پنجاه تا شصت روز قبل از کشت در محل اصلی بذر آن را در شاسی، گلخانه یا خزانه کاشته و در اوایل فروردین ماه پس از اینکه سرما برطرف شد نشاء آن را از خزانه درآورده و در زمین اصلی می کارند.کاشت در مناطق گرمسیر اواخر زمستان انجام می شود.مقدار بذری که برای کاشت در خزانه در نظر می گیریم حدود 4 گرم در یکصد متر مربع است. فاصله خطوط کاشت برای واریته هایی که پایه آنها بلند است حدود 80 تا 120 سانتی متر و جهت ارقام پایه کوتاه 70 تا 110 سانتی متر می باشند. فاصله بین بوته ها برای واریته های فوق 40 تا 60 سانتی متر باید در نظر گرفته شوند پس از چندی که بوته ها شروع به رشد کردن نمودند برای اینکه محصول مرغوبتری داشته باشیم باید مقدار کمی از شاخه های آن را هرس نمائیم. چنانچه پای هر بوته کمی خاک داده شود مطلوبتر است.وجین کردن و سیخک زدن اطراف بوته ها از جمله کارهای ضروری است که باید صورت گیرد. کاشت را به طریقه پشته با جوی عمیق یا پشته با جوی کم عمق که همان سیستم فارو می باشد انجام می دهند. طریقه دوم معمول تر و متداولتر است به خصوص در مزارع وسیع مقرون به صرفه خواهد بود. باید توجه داشته باشند با در نظر گرفتن فواصل فوق الذکر در هر پشته فقط یک طرف آن را کشت نمایند.
انتخاب رقم مناسب گوجه فرنگی جهت کشت گلخانه ای
انتخاب رقم برای کشت در یک منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. این رقم هم باید مقاوم به آفات و بیماریها و شرایط نامساعد منطقه (نور کم، دمای پا یین و…) بوده و هم بتواند در این شرایط، محصولی با کیفیت و کمیت بالا تولید نماید.
1. دسته بندی بر اساس عادت رشد (شکل ساقه)
رشد انتهایی یا محدود (Determinate): این ارقام برای کشت در فضای باز استفاده می شوند و برای تولید گوجه فرنگی صنعتی به کار می روند. در این ارقام معمولاً به ازای هر ۲ برگ، یک گل آذین بوجود می آید. در انتهای هر شاخه فرعی نیز پس از تولید ۲ تا ۳ برگ، یک گل آذین بوجود می آید و سپس متوقف می شود. روی خوشه، میوه و سپس شاخه فرعی بوجود می آید و بوته در اطراف ساقه اصلی حالت کپه ای می گیرد.
رشد نیمه انتهایی یا نیمه محدود (Semi-Determinate): در این ارقام به ازای هر ۳ برگ یک گل آذین وجود دارد و در نهایت در جوانه انتهایی نیز یک گل تولید می شود. این محصولات در فاصله کوتاه تری حداکثر تولید را دارند و برای کشت های کوتاه مدت گلخانه ای در پاییز بسیار نتیجه بخش می باشند.
رشد غیر انتهایی یا نامحدود (Indeterminate): این ارقام در گلخانه و فضای باز استفاده می شوند که حالت بالارونده دارند و بیشتر برای مصرف تازه خوری می باشند. در این ارقام معمولاً به ازای هر ۳ برگ یک گل آذین وجود دارد و جوانه انتهایی به رشد خود ادامه می دهد. گل آذین در گوشه های ساقه اصلی و فرعی بوجود می آید و رشد بوته متوقف نمی شود.
2. دسته بندی بر اساس وزن متوسط میوه
امروزه با توجه به سلیقه مصرف کننده جهت مصرف تازه خوری گوجه فرنگی از گوجه های چری با وزن تقریبی ۵ تا ۲۰ گرم تا گوجه هایی با وزن ۲۵۰ گرم استفاده می شود. لازم به ذکر است که هر چقدر وزن گوجه فرنگی سنگین تر باشد مدت زمان بیشتری برای رسیدن به باردهی نیاز دارد. مثلاً گوجه چری پس از انتقال نشاء جهت تولید محصول حدود ۵۵ تا ۶۰ روز و گوجه درشت ۲۵۰ گرمی حداقل به ۹۰ روز زمان نیاز دارد.
3. دسته بندی بر اساس زمان رسیدگی میوه
در مجموع گوجه فرنگی بر اساس رسیدگی نسبی به ارقام خیلی زودرس ( Very Early Maturity )، زودرس ( Early Maturity )، متوسط زودرس ( Medium Eearly Maturity )، متوسط رس (Medium Maturity )، متوسط دیررس ( Medium Late Maturity )، دیررس (Late Maturity )، خیلی دیررس ( Very Late Maturity ) تقسیم بندی می شوند.
4. دسته بندی براساس شکل، رنگ و طعم میوه
میوه گوجه فرنگی به اشکال گرد ( Globe )، کاملاً گرد ( Deep Globe )، پهن یا بشقابی ( Oblate )، کاملاً پهن ( Deep Oblate )، گرد مربعی یا گرد گوشه دار ( Square Round )، بیضی یا تخم مرغی یا بلوکی ( Square elongate or Oval )، گیلاسی ( Cherry ) و خرمایی یا زیتونی ( Plum )، به رنگهای سبز، زرد، نارنجی، قرمز و بنفش و با طعم های شیرین تا ترش به بازار عرضه می شوند.
5. دسته بندی بر اساس یکنواختی رسیدن محصول
بوته های گوجه فرنگی به سه دسته همرس، غیر همرس و بینابین تقسیم می شوند. معمولاً در گلخانه های ایران از واریته های غیر همرس در برداشت های طولانی مدت و از بینابین در مناطقی که مدت برداشت کوتاه تری دارند استفاده می کنند.
6. دسته بندی براساس شیوه برداشت محصول
گوجه فرنگی به دو صورت منفرد ( Single ) و خوشه ای ( Cluster ) برداشت می شود که نوع منفرد خود به دو فرم برداشت همراه با کاسبرگ و بدون کاسبرگ دسته بندی می شود. اخیراً واریته های جدیدی به نام کلاستر وارد بازار شده اند که در آنها چیدن و برداشت میوه به صورت خوشه ای صورت می گیرد.
7. دسته بندی بر اساس شیوه مصرف
محصول گوجه فرنگی به صورت تازه خوری ( Fresh ) و صنعتی (Processing) ( رب، سس، کنسرو و… ) مصرف می شود. در حال حاضر در ایران برای کشت گوجه فرنگی در گلخانه ها، تنها از ارقام تازه خوری استفاده می شود البته در مواردی که به علل مختلف از قبیل شرایط نامساعد محیطی و یا برداشت در چین های پایانی، میوه از لحاظ شکل و اندازه از کیفیت مطلوب و بازارپسندی لازم برخوردار نیست چاره ای جز مصرف صنعتی آن وجود ندارد.
8. دسته بندی بر اساس میزان مقاومت به آفات و بیماری ها
با پیشرفت در زمینه تولید بذر، واریته هایی به بازار معرفی شده اند که در برابر نماتدها، بیماری های قارچی، باکتریایی، ویروسی و برخی آفات، واجد انواع مقاومت های پایین ( Low Resistance )، مقاومت متوسط ( Intermediate Resistance ) و مقاومت بالا ( High Resistance ) می باشند.
9. قابلیت حمل و نقل و انبارداری میوه
قابلیت حمل و نقل و انبارداری بالا ( Long Shelf Life: LSL ) از ویژگی های حائز اهمیت میوه گوجه فرنگی است که نشان دهنده میزان سفتی میوه ( Firmness ) می باشد.
عملیات کاشت بذر در گلخانه
1. تعیین تاریخ و زمان کشت
تاریخ کشت محصولات گلخانه ای را با توجه و خصوصیات رقم، شرایط محیطی موجود، عوامل اقتصادی و… باید تعیین نمود تا بهترین افزایش در کیفیت و کمیت محصول حاصل گردد. در کشت گلخانه ای، زمان های نامساعد باید از دوران کشت حذف شده و نباید در فاصله برداشت محصول قرارگیرد. بنابراین بهتر است کشت را به نحوی انجام داد که فصول نامساعد در آغاز فصل کشت یا آخر فصل برداشت باشد. در ضمن تاریخ کاشت محصول باید به گونه ای باشد که در زمان برداشت، محصول قیمت مناسبی جهت ارائه به بازار داشته باشد.
کشت بهاره: این کشت معمولا از ابتدای آبان تا اوایل آذر شروع می شود. نشاء ها در اواسط دی ماه به زمین اصلی گلخانه منتقل میشوند و محصول از اواخر اسفندماه تا اواخر خرداد ماه قابل برداشت است.گاهی تاریخ کشت بهاره را تغییر می دهند و بذر گوجه فرنگی را از دهه اخر آذر ماه تا دهه آخر دی ماه کشت می کنند و نشاءها را از دهه دوم بهمن ماه تا دهه اول اسفند ماه به زمین اصلی گلخانه منتقل می کنند و در این صورت محصول از اواسط فروردین ماه تا اواخر تیر قابل برداشت می باشد.
کشت پاییزه: کشت پاییزه معمولا از اواخر خرداد ماه واوایل تیرماه شروع می شود.نشاء ها از اوایل تا اواخر مرداد ماه به زمین اصلی گلخانه منتقل می شوند ومحصول از اواسط مهرماه تا اواسط آذر ماه قابل برداشت می باشد. در کشت گوجه فرنگی ،مناطقی که تابستان خنک وزمستان ملایم دارند دو کشت در سال میسر خواهد بود. اما در مناطقی که تابستان گرم و برداشت بهاره دارند، نهایتا تا آخر اردیبهشت ماه میسر می باشد و البته بهتر است به جای دو کشت در سال از یک کشت بینابین استفاده گردد.
تهیه بستر کشت: گیاه گوجه فرنگی برای گسترش ریشه های عمیق و قوی خود احتیاج به زمین شنی یا شنی لومی، پوک، نرم، عمیق با زهکشی مناسب دارد. گوجه فرنگی تا 3میلی موس شوری را تحمل می کند.
2. کاشت گوجه فرنگی
کشت بذر گوجه فرنگی به دو صورت مستقیم(بذری) و غیرمستقیم (نشاکاری) صورت می پذیرد که در شرایط گلخانه تنها کشت غیر مستقیم توصیه می گردد.
کشت غیرمستقیم گوجه فرنگی: کشت غیرمستقیم موجب عرضه سریعتر محصول به بازار، کاهش تلفات بذور هیبرید و تولید نشاء قوی و سالم می شود. در این روش به ازای هر 500 مترمربع از زمین اصلی، 2 تا 3 مترمربع فضا برای خزانه مورد نیاز است. کشت غیرمستقیم در خزانه عموما به دو صورت کشت در گلدان و سینی نشاء صورت می پذیرد.
1-کشت بذر در گلدان های نشاء: قبل از کشت، بذرها را به مدت 1 تا 3 روز می خیسانیم تا نرم شده و آماده جوانه زنی گردند. سپس بذرها را به عمق یک سانتی متری گلدان هایی به قطر 10-7.5 سانتی متر قرار داده و به خزانه انتقال می دهیم و شرایط مناسب را از جهت نور، دما، رطوبت و… فراهم می کنیم.
2-کشت بذر در سینی نشاء: سینی نشاء 55×27 سانتی متر را از یک مخلوط خاک مناسب (پیت ماس و…) پرکرده و با تخته چوبی سطح خاک را تا عمق 1.5 سانتی فشرده می کنیم و 500 تا 600 بذر را بصورت یکنواخت پاشیده و یا در ردیف های منظم کشت نموده و روی آن را به ارتفاع 0.5 سانتی متر با خاک نرم می پوشانیم و به خزانه منتقل می کنیم. روی سینی را با پلاستیک نازک پوشانده و پس از ظهور جوانه لایه پلاستیکی را بر می داریم تا شرایط مساعد جهت رشد گیاهچه فراهم گردد. با ظهور اولین برگ حقیقی نوبت به تیمار سرما می رسد و سپس باید گیاهچه را بدون اینکه آسیبی ببینند از سینی نشاء به درون گلدان های نشاءمنتقل کرده و بلافاصله آنها را آبیاری نمود.
4. عوامل محیطی موثر بر جوانه زنی بذر و تولید نشاء گوجه فرنگی
متوسط زمان جوانه زنی بذر گوجه فرنگی در خاک 6-4 روز وطول دوره رشد بعد از نشاء بوته در زمین تا میوه دهی 90-60 روز می باشد. در مرحله نشاء کاری کنترل رطوبت و حرارت مخصوصا در خزانه بسیار اهمیت دارد.
دما: بهترین درجه حرارت برای جوانه زنی بذر گوجه فرنگی در گلخانه 25 تا 30 درجه سانتی گراد می باشد (درجه حرارت محیط خزانه از 12 تا 15 درجه سانتی گراد کمتر واز 35 درجه سانتی گراد بیشتر باشد). هر چقدر درجه حرارت پایین تر باشد طول مدت جوانه زنی بیشتر خواهد شد.
بعد از جوانه زنی بهترین درجه حرارت محیط برای پرورش نشاء 24-18درجه سانتی گراد (روز 24 و شب 18درجه سانتی گراد) می باشد.
نور: از مرحله کاشت تا جوانه زنی بذر نیاز به نور نمی باشد.اما پس از جوانه زدن و سبز شدن نشاء ها باید نور بیشتری برای گیاه فراهم شود تا فرایند فتوسنتز و غذاسازی آغاز شده وبین بوته ها رقابت نوری ایجاد نشود.
آبیاری: آبیاری مورد نیاز برای جوانه زنی ورشد نشاء باید با انجام بازدیدهای روزانه انجام گیرد و گلدان های کشت نباید خشک شوند قبل از جوانه زنی؛ آبیاری ملایم وبه صورت مه پاش انجام می گیرد تا بذرها در اثر فشار اب از زیرخاک بیرون نیایند. در روزهای گرم وپر نور تابستان آبیاری چندبار در روز، ولی در روزهای سرد وکم نور زمستان آبیاری 2-3 روز یکبار انجام می گیرد. درصد رطوبت موردنیاز برای محیط خزانه 60-80 درصد است.
دی اکسید کربن: استفاده از دی اکسید کرین با غلظت 1000موجب افزایش رشد نشاء می گردد.
انتقال نشاء به زمین اصلی
زمان انتقال نشاء به زمین اصلی زمانی است که ارتفاع بوته 30-20 سانتی متر باشد.در این حالت 2 برگ حقیقی غیر از 2برگ لپه ای در گیاه بوجود می اید که معمولا 12-5 روز برای برگه شدن و 20 روز برای 4 برگه شدن زمان نیاز است. بهترین زمان انتقال نشاء ها به زمین اصلی 6-4 هفته بعد از کاشت بذر در خزانه است. بهتر است 14-12 ساعت قبل از انتقال، خزانه را آبیاری نمود. برای کشت نشاء در زمین اصلی با توجه به نوع واریته حفره هایی با فاصله 60-40 سانتی متر از یکدیگر وبه صورت زیگزاک ایجاد می کنند و سپس نشاء را همراه با خاک گلدان با لیوان کشت در حفره های ایجاد شده قرار داده و اطراف آن مقداری خاک یا پیت ماس می ریزند و سپس آبیاری کرده تا اب، جایگزین هوای موجود در خاک اطراف بوته گردد.
تراکم کشت و میزان بذر مصرفی
تراکم کشت (تعداد بوته در هر متر مربع) به عواملی مانند ابعاد گلخانه، نوع رقم، ویژگی های خاک، زمان کشت، شرایط محیطی و نحوه انجام عملیات هرس بستگی دارد. مقدار متوسط تراکم بوته برای گوجه فرنگی 2-3 بوته در هر متر مربع است. تراکم بیش از حد نه تنها مقدار محصول را افزایش نمی دهد بلکه موجب کاهش کیفیت میوه، بروز اختلالات تغذیه ای، شیوع بیماری ها و دشواری در عبور و مرور کارگران و انجام عملیات داشت می گردد. بذرهای گوجه فرنگی ریزتر از بذرهای خیار می باشد و به طور متوسط یک گرم بذر گوجه فرنگی فاقد روکش تقریباً 350-300 عدد بذر را شامل می شود. اگر تراکم بوته به صورت 2.5 بوته در مترمربع در نظر گرفته شود برای هر هکتار نیاز به 25 هزار بوته است. اگر قدرت جوانه زنی بذور 90 درصد در نظر گرفته شود (0.1 × 25000) و 10 درصد بذر یا نشاء اضافی نیز به منظور عملیات واکاری و جبران خسارت ناشی از انتقال نشاء، عوامل نامساعد محیطی، قارچ ها و آفات و … در نظرگرفته شود (0.1 × 25000) داریم:
30000 = (25000×0.1) + (25000×0.1) + 25000 = تعداد بذر\r\nگرم 300 = 100/30000 = وزن بذر
نقش و علائم کمبود عناصر غذایی در گیاه گوجه فرنگی
ازت (N): کمبود ازت در گیاه سبب کاهش جیبرلین، اکسین وافزایش ممانعت کننده های رشدمی شود. کمبود ازت منجر به توقف اندام های هوایی شده و با زردشدن رنگ برگ های پیر نمایان می شود. ریزش تعداد زیادی از گلها دردرجه حرارت های بالا نیز به علت کمبود ازت در گیاه گوجه فرنگی است. اندازه، رنگ، مزه و درصد مواد جامد در میوه در اثر مصرف زیاد ازت کاهش می یابد. به طور کلی ازت زیاد موجب کاهش مقاومت گیاه نسبت به بیماریها می شود.
فسفر (P): وجود فسفر کافی در محیط ریشه سبب توسعه سریع آن و استفاده یهتر گیاه از آب و دیگر موادغذایی ضروری گیاه می شود. فسفر (به همراه ازت و پتاسیم) رنگ پوست و گوشت میوه، سفتی میوه را بهبود و بلوغ را تسریع می یخشد. در صورت کمبود فسفر، رنگ برگ به سبز تیره گراییده و رگبرگ ها و دمبرگ های قسمت فوقانی بوته (برگ های جوان) ارغوانی رنگ می شوند.
پتاسیم (K): علائم کمبود پتاسیم در گوجه فرنگی به صورت بروز حالت کلروز بین رگبرگی در برگ های بالغ و میانی، آشکار شدن نقاط نکروزه و پیدایش حالت سوختگی در حاشیه برگ می باشد. یکی از دلایل اختلال در رسیدن میوه، تغذیه ناکافی پتاسیم در گوجه فرنگی است.
بدشکلی و غیریکنواختی رنگ میوه با افزایش مصرف پتاسیم کاهش می یابد. مصرف پتاسیم سبب افزایش کاروتنوئید، لیکوپن و کاهش کلروفیل شده و تاثیر زیادی در متابولسیم اسیدهای میوه (به طور عمده اسید سیتریک واسیدمالیک) دارد. در مجموع کل مواد جامد، قندها، اسیدها، کاروتن، لیکوپن و خاصیت انباری در میوه های گوجه فرنگی که از تغذیه پتاسیم بهره مند بوده باشد بیشتر است. ریزش میوه قبل از بلوغ نیز در گیاهانی که دچار کمبود پتاسیم هستند بیشتر است. پتاسیم علاوه بر افزایش تولید و بهبود کیفیت (بازارپسندی) سبب افزایش مقاومت گیاهان از جمله گوجه فرنگی در برابر شوری، کم آبی، انواع تنش ها و آفات و بیماریها نیز گشته و بازیافت آب و کود را نیز افزایش می دهد.
کلیسم (Ca): از اولین علائم کمبود کلسیم بروز عارضه پوسیدگی گلگاه در میوه های گوجه فرنگی است و در نوک برگ های گوجه فرنگی لکه های قهوه ای یا سیاه در اثر کمبود کلسیم ظاهر می گردد.
منیزیم (Mg): کمبود منیزیم در گوجه فرنگی با ایجاد لکه های کلروز بین رگبرگی در برگ های مسن مشاهده می شود، که به سمت برگهای جوان توسعه می یابد. در صورت شدت کمبود نقاط نکروزه شده و رگه های لکه دار در حاشیه برگها پدیدار می شود.
گوگرد (S): کمبود گوگرد همانند کمبود ازت خود را نشان می دهد اما ساقه های بوته لاغر ،سفت وچوبی می شوند به طوری که بر طولشان افزوده می شود اما از لحاظ قطر و ضخامت نازک باقی می مانند.
آهن (Fe): کمبود آهن در گوجه فرنگی با کلروز بین رگبرگی شروع شده و به تدریج تمام پهنک برگ زرد می شود. در صورت کمبود شدید برگهای جدید به رنگ سفید در می آیند و نقاط نکروتیک بر روی آنها پدیدار می شود.
منگنز (Mn): کمبود منگنز مانندکمبود آهن با کلروزبین رگبرگی شروع می شود اما یک علامت تمایز آن با کمبودآهن، عدم رشد کامل جوانه ها و پژمردگی و زرد شدن آنها و همچنین بروز حالت نکروتیک در بافت بین رگبرگ ها است.
روی (Zn): علائم کمبود روی در بوته گوجه فرنگی شبیه علائم کمبود آهن بوده و در برگهای کوچک گوجه فرنگی قابل رویت می باشد.
بر (B): علائم کمبود بر ابتدا شامل کلروز و سپس بروز لکه های قهوه ای در برگها نوک بوته بوده و مشابه علائم کمبود کلیسم این نقاط به تدریج خشک می شود. ساقه شکاف خورده و بر روی میوه نیز شکاف های ریزی قلبل مشاهده است.
مس (Cu): علائم کمبود مس بصورت لکه های زرد و قهوه ای روی برگها ظاهر می گردد.
مولیبدن (Mo): علائم کمبود بصورت نقاط کلروز بین رگبرگی روی برگها نمایان می گردد و معمولا برگها بصورت فنجانی شکل در می آیند. حالت کلروز در صورت شدت علائم به سمت قسمت های پائین بوته گوجه فرنگی گشترش می یابد.
عوارض و اختلالات فیزیولوژیکی
ریزش گل (Blossom Drop): در گیاه گوجه فرنگی در صورتی که درجه حرارت شبانه محیط رشد به 15-13 درجه سانتی گراد برسد، کیسه بساک رشد کافی ننموده لذا به علت عدم گرده افشانی یا گرده افشانی ناقص، در عمل تلقیح گل مشکل ایجاد شده و ریزش گل حادث می شود. کوتاه بودن مدت روشنایی (زیر 6 ساعت در روز) و وجود روزهای ابری، تنش های رطوبتی، خشکی خاک، آبیاری بیش از حد، کمبود ازت، درجه حرارت های نامساعد (دمای زیر 13 و بالای 32 درجه سانتی گراد) و … نیز ممکن است باعث ریزش گل شود.
پوسیدگی گلگاه گوجه فرنگی (Blossom End Rot): در نتیجه عارضه پوسیدگی گلکاه گوجه فرنگی قسمت های آسیب دیده، خشک و چروک گردیده و سطح زخم ها به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه در می آیند. در نهایت بخش های آسیب دیده مورد حمله پاتوژن های ثانویه قرار می گیرند و منجر به پوسیدگی و فساد میوه می گردد. عارضه پوسیدگی گلگاه با کمبود موقتی کلسیم موجود در گیاه مرتبط بوده و با تغییرات رطوبتی خاک تشدید می شود مصرف بیش از حد کودهای ازته به ویژه فرم آمونیومی موجب تجمع کلسیم در بافت های برگ گوجه فرنگی و بروز علائم کمبود کلسیم در میوه می شود. در ضمن قطع شدن ریشه ها نیز باعث این عارضه شده و شوری و خشکی خاک نیز بر شدت آن می افزاید.
آفتاب سوختگی (Sunscald): این عارضه به دنبال در معرض نور خورشید قرار گرفتن میوه های گوجه فرنگی و برگ های پایین بوته که در اثر آفتاب سوختگی از بین رفته اند، بوجود می آید. لذا جلوگیری از در معرض نور مستقیم خورشید قرار گرفتن میوه ها اهمیت بسیار زیادی دارد. علائم این بیماری به صورت ظهور نواحی سفید یا برنزه روشن روی میوه ها است. پس از مدت کوتاهی این نواحی تغییر رنگ یافته و چروک و فرو رفته می شوند و در اطراف آنها یک هاله زردرنگ پدید می آید. ظهور این لکه ها اکثراً در بخش بالایی میوه که بیشتر در معرض نور خورشید قرار دارد پدید می آید. در ارقام کم برگ یا شرایطی که سایه اندازی برگ ها بر روی میوه کافی نباشد، خسارت آفتاب سوختگی می تواند از کمیت و کیفیت محصول بکاهد.
بد شکلی میوه (صورت گربه ای) ( Catfacing): علائم این عارضه به صورت نواحی فرورفته و دندانه دار در قسمت گل گاه میوه ظهور می یابد. بد شکل شدن میوه از علائم دیگر این عارضه است. این عارضه فیزیولوژیکی در اثر کاهش دمای محیط به میزان کمتر از 10 درجه سانتی گراد در زمان گل دهی و تشکیل میوه ایجاد می شود. گرمای بیش از حد، تغییرات رطوبتی خاک در اثر آبیاری سنگین، آسیب های ناشی از برخی علف کش ها مثل D- 4 -2 ، خسارات ناشی از تغذیه تریپس روی میوه های جوان و حتی هرس شدید در واریته هایی با رشد نامحدود بر شدت این عارضه می افزاید. واریته های درشتتر گوجه فرنگی نسبت به این عارضه حساس ترند.
ترک های رشدی (Growth Cracks): در گیاه گوجه فرنگی دو نوع ترک متحدالمرکز و شعاعی وجود دارد. این عارضه در هنگام رسیدن میوه ظاهر می گردد. ترکهای متحدالمرکز به صورت ترک های دایره ای شکل در انتهای میوه ظهور می کند. در حالیکه ترک های شعاعی از انتها به اطراف گسترش می یابند.
نوسانات شدید درجه حرارت و رطوبت، تغییرات شدیدی را در سرعت رشد ایجاد می کند که منجر به بروز ترک در میوه گوجه فرنگی می گردد. میزان حساسیت ارقام مختلف گوجه فرنگی نسبت به ترک خوردگی متفاوت می باشد. ارقام بسیار حساس در زمانی که هنوز میوه سبز است دچار ترک خوردگی می شوند و ارقامی که تا حدودی مقاومند تا مراحل بعدی دچار این عارضه نمی شوند. تأمین مواد غذایی لازم و آبیاری منظم احتمال ترک خوردگی را کاهش می دهد.
پف کردگی میوه (Puffiness): در این عارضه برقراری توازن میان جذب عنصر نیتروژن و پتاسیم و سایر عناصر موجود در خاک حائز اهمیت می باشد. در این حالت میوه ها پف کرده و زاویه دار می شوند. این عارضه در نتیجه گرده افشانی ناقص، کوددهی ضعیف (کمبود پتاسیم و مصرف بیش از حد ازت) و عدم تشکیل دانه که غالباً ناشی از دمای پایین است و در درجه حرارت های خیلی بالا و خیلی پایین در زمان تشکیل میوه به وجود می آید.
رسیدن لکه دار (Blotchy Ripening): علائم این عارضه مشابه علائم ناشی از ویروس موزاییک توتون است. در این حالت بخشی از میوه به علت تلقیح ناقص به خوبی نمی رسد و روی میوه لکه های زردرنگ یا سفیدرنگ ظاهر می شود و بافت زیر لکه ها سخت و نارس باقی می مانند. علت این عارضه به طور دقیق مشخص نیست ولی کمبود پتاسیم و بر، گیاه را به این عارضه حساس می کند و آب و هوای سرد وکمبود شدید آب نیز آن را تشدید می نماید.
رسیدن غیر یکنواخت (Irregular Ripening): این عارضه بیشتر در دوران بلوغ میوه و روی میوه های رسیده (قرمز رنگ) ظاهر می گردد. در این حالت رنگ گیری سطح میوه غیر یکنواخت و بافت مناطق میانی میوه نیز ممکن است سخت و نارس بوده و رنگ آن سبز یا زرد باقی بماند. تغذیه لارو مگس های سفید برگ نقره ای (Bemisia argentifoli) از شاخ و برگ گیاه نیز، باعث بروز این عارضه می شود. عواملی مانند رطوبت بالا، کمبود پتاسیم و نوسان شدید حرارتی نیز در بروز این عارضه موثر می باشند.
نحوه کوددهی و تغذیه بوته های گوجه فرنگی
تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاه از مرحله جوانه زنی تا پایان مرحله برداشت لازم می باشد. کوددهی مناسب در مرحله پرورش نشاء باعث تولید نشاء های قوی و مقاوم می گردد.
کوددهی به زمین اصلی قبل از کاشت (کودهای پایه): کودهای پایه در مرحله اماده سازی بستر به خاک داده می شوند وبا زیر ورو کردن خاک،به خوبی وتا عمق فعالیت ریشه با خاک مخلوط می شوند.نوع ومیزان مصرف این کودها بستگی به عوامل مختلفی مانند فصل کشت،نیاز غذایی گیاه،نوع وساختمان خاک ومیزان عناصر وموادغذایی موجود در آن دارد.لذا بهتر است بر اساس انالیز خاک ومقایسه نتیجه آن با شاخص مورد نیاز کودی برای هر گیاه،اقدام شود.کودهای پایه بصورت مخلوطی از کود حیوانی وکودهای شیمیایی فسفره 1000مترمربع/15کیلوگرم، پتاسه1000مترمربع/20کیلوگرم، منیزیم(سولفات منیزیم) 1000مترمربع/25کیلوگرم، کود ازته (یک سوم از میزان کل) و گاهی همراه با مواد تنظیم کننده pH مورد استفاده قرار می گیرند.
کوددهی در زمان تولید و پرورش نشاء: اگر در ترکیب خاک گلدان های نشاء به اندازه کافی موادغذایی استفاده شده باشد،تا زمانی که نشاء به مرحله انتقال برسد نیازی به کوددهی نیست ولی در صورت بروز هرگونه اختلال تغذیه ای می توان از محلول های کودهای کامل 20-20-20 به میزان 1.5 گرم در لیتر و یا فسفر بالا به میزان 3 گرم در لیتر پای گلدان های نشاء استفاده کرد ولی نباید بصورت محلول پاشی روی برگ استفاده شود چرا که موجب سوختگی برگ ها می گردد. این کوددهی بسته به وضعیت رشد نشاء می تواند 1 تا 3 مرتبه در هر هفته انجام گیرد. بکارگیری کودهای حاوی ترکیب فسفیت پتاسیم (مانند وین فوس و کدافوس کی) ضمن جذب بسیار سریع فسفر و پتاسیم موجب مقاومت گیاهچه جوان در برابر عوامل بیماریزای خاکزاد در خاک می شود.
کوددهی در مراحل رشد و تولید محصول: گوجه فرنگی به سه عنصر فسفر، پتاسم و ازت با مقادیر مختلف نیاز دارد و در طول دوره رشد، مقدار پتاسیم مورد نیاز آن بالا خواهد بود. نسبت NPK در اوايل دوره رشد 1-2-1، اواسط دوره 3-1-3، شروع باردهى تا آخر دوره 6-1-3 می باشد. بايد توجه داشت كه مصرف بيش از اندازه كودهاى ازته مانع جذب عناصرى مانند پتاسيم و كلسيم می شود. درضمن توصيه می شود بجاى كود اوره از كودهاى كامل NPK با ازت نوع نيترات آمونيوم استفاده شود (مانند تروفت 20-20-20 و انواع نوتریفولیار 20-20-20، 30-20-10 و 08-48-12) چرا که حساسیت و سمیت کمتری پدید می آورد.
در طول دوره رشد مخصوصا زمانى كه گل به ميوه فندقه تبديل می شود نياز به استفاده از كودهاى كم مصرف (ميكرو) می باشد. كودهاى كم مصرف حاوى آهن، مس، منگنز، روى، بر و موليبدن (مانند ديسكوئن كمبى (Dissoquene Combi) و كداميكس(Codamix) و كداهورت پلاس (Coda Hort plus)) را معمولا به طور همزمان و به صورت محلول پاشى روى برگ استفاده می كنند. از طریق محلول پاشی می توان نوتريفوليار 20-20-20 (Nutrifuliar 20-20-20) را در تمام مراحل رشد رويشي و زايشي، نوتريفوليار Nutrifoliar 10-20-30) 10-20-30) را در مراحل پاياني رشد به جهت ارتقاء كميت و كيفيت ميوه بويژه پس از گلدهي تا برداشت محصول و نوتريفوليار Nutrifoliar 12-48-08) 12-48-08) را در مراحل اوليه رشد استفاده نمود. با مصرف دكاپ (Dekap) فرموله شده براساس فسفات پتاسيم و كدافول پتاس-45 (Coda fol K45) حاوي پتاسيم خالص، رنگ آوري ميوه تسريع يافته و بر وزن و اندازه ميوه افزوده مي گردد و از بروز علائم فيزيولوژيك رسيدن لكه دار ميوه، پف كردگي ميوه و غيريكنواختي در رسيدگي ميوه ممانعت ميگردد.
هايكال (Hical) معجوني از عناصر پرمصرف (ماكرو) و كم مصرف (ميكرو) مورد نياز گياه گوجه فرنگي بوده و به صورت تخصصي عوارض ناشي از كمبود كلسيم مانند عارضه فيزيولوژيك پوسيدگي گلگاه ميوه را از طريق به كارگيري شيوه محلولپاشي برطرف نموده و باعث سفت شدن ميوه، افزايش طول مدت انبارداري و بريكس ميوه ميگردد.
كدامين بر- موليبدن (Codamin-B-Mo) كود ويژه و اختصاصي جهت ممانعت از ريزش گل و ميوه و بهبود فرآيند فرويت ست يعني افزايش ماندگاري ميوه روي گياه و تعداد گل تبديل شده به ميوه مي باشد. در شرايط بسيار نامساعد جوي مانند سرماي شديد و تگرگ زمستانه به كارگيري توام كودهاي هايپرتونيك (Hyper tonic) و كدااستينگ (Codasting) تركيبي استثنايي و بسيار مفيد جهت مقابله با عوارض و خسارات پديد آمده حتي پس از بروز علائم نامطلوب مي باشد. استفاده از كودهاي محرك رشد طبيعي مارمارين (Marmarine) و دالجين (Dalgin) با فراهم سازي بيش از 60 عنصر غذايي، هورمون هاي گياهي محرك رشد، كربوهيدراتها، اسيدهاي آمينه، ويتامينها و …كه از جلبك دريايي (Ascophyllum nodosum) استخراج شده اند، گياه را از كاهش باردهي و كمبود محصول خارج ساخته و موجب افزايش چشمگير كميت و كيفيت محصول گوجه فرنگي مي گردد. وین فوس-80 (Win phos-80) و کدافوس-کی (Coda phos-k) حاوی فسفيت پتاسيم مي باشند كه با تأمين سريع فسفر و پتاسيم موجب افزايش تعداد گل و ميوه، افزايش وزن و اندازه ميوه، زودرسي محصول و كيفيت بالاي محصول ميگردند. از سوي ديگر اين تركيب قارچكش و باكتري كش سيستميك بسيار قوي بوده كه مي تواند با توليد فيتوآلكسين گياه را در برابر بيماريهاي قارچي مانند گموز و بوته ميري جاليز (.Phythophthora sp)، لكه موجي و پوسيدگي سياه كدوئيان (.Alternaria sp)، مرگ گياهچه (.Pythium sp)، سفيدك دروغين (.Pseudoperonospora sp. ,Peronospora sp. , Plasmopara sp) و بيماري باكتريايي آتشك (.Erwinia sp) مصون ساخته و از گسترش و توسعه بيماري در گياه ممانعت به عمل مي آورد. مصـرف اصـلاح كننـده هـاي خـاك هوموسويـل (Humosoil)، هوبست-85 (Hubest-85) و كداهومـوس پي-كي (Coda Homus-PK) كه حاوي مقادير قابل توجه اسيدهيوميك و اسيد فولويك مي باشند ضمن كاهش درجه شوري و pH، موجب افزايش درصد تبادل كاتيوني (CEC) خاك و توسعه بهتر و سريعتر ريشه گياه گوجه فرنگي و جذب بهتر آب و عناصر غذايي پيرامون ريشه مي گردند و براي بهبود كميت و كيفيت محصول بسيار مؤثرند. تركيب كداسال پلاس-Codasal plus-2000) 2000) كودي اختصاصي جهت رفع شوري خاك و آب و تامين كلسيم مي باشد. اين كود با خارج نمودن سديم از ذرات خاك و در نهايت رفع شوري، موجب تامين كلسيم مورد نياز گياه، بهبود ساختار خاك، بهبود جذب عناصرغذايي توسط گياه و در نهايت افزايش چشمگير كيفيت و كميت محصول گوجه فرنگي مي گردد.
براى محصولات بهاره برنامه جدول فوق تغييرى نخواهد كرد ولى براى محصولات پاييزه، برنامه كودى هفته هاي دوم، سوم و چهارم حذف شده و بعد از هفته اول برنامه كودى هفته پنجم به اجرا در مى آيد. مقادير مشخص شده را در 1000 ليتر آب حل كرده و سپس هريك از محلول هاى پايه فوق را به نسبت 1 به 100 به آب آبيارى تزريق نماييد. pH محلول در محدوده 5.5 تنظیم گردد.
