آفت مگس گیلاس

آفت مگس گیلاس Rhagoletis cerasi L.از راسته دو بالان و خانواده Tephritidae می‌باشد. این آفت بسیار مخرب بوده و آستانه تحمل خسارت آن براي تولیدکنندگان پایین است، بنابراین اقدامات پیشگیرانه براي حفظ این محصول الزامی است. استفاده از آفتکش‌هاي با طیف تاثیر وسیع و قدیمی، تولید گیلاس را در مناطق کشت آن در کشور تهدید می‌کند. اعمال روش‌هاي مبارزه غیرشیمیایی از قبیل کاربرد تله‌هاي زرد چسبدار به همراه مواد جلب‌کننده، استفاده از پلاستیک یا توري روي خاك در ناحیه سایه‌انداز درخت به منظور شکار حشرات بالغ آفت، استفاده از ترکیب طعمه مسموم غذایی و آفتکش به روش جلب و کشتن بصورت پاشش روي بخشی از تاج یا تنه درخت، استفاده از مدل‌هاي پیش آگاهی بطور اختصاصی در هر اقلیم به منظور تعیین زمان ظهور حشرات کامل و تعیین زمان مبارزه شیمیایی و تلفیق این روش‌ها، به مقدار چشمگیري سبب کاهش جمعیت این آفت کلیدي خواهد شد. در این دستورالعمل به اهمیت تولید محصول سالم و بررسی روش‌هاي مختلف مبارزه با مگس گیلاس در چارچوب مدیریت تلفیقی آفات، به منظور کاهش خسارت و کنترل جمعیت آفت در کشور پرداخته شده است.

آفت مگس گیلاس:

آفت مگس گیلاس Rhagoletis cerasi (L.) Tephritidae از مهمترین آفات این محصول در ایران است. مگسهاي خانواده Tephritidae داراي 4000 گونه و 500 جنس با انتشار جهانی هستند. مگس‌هاي جنس Rhagoletis شامل 65 گونه بوده که اکثر آن‌ها داراي گیاهان میزبان بهم مرتبط هستند. گیاهان میزبان آفت مگس گیلاس، عمدتا متعلق به جنس Prunus از خانواده گیاهی Rosaceae و زرشک Berberis vulgaris (Berberidaceae) می‌باشند. میزبان‌هاي این حشره در اکثر مناطق ایران میوه گیلاس P.avium و آلبالو P.cerasus بوده و عمده مناطق انتشار آن شامل استان‌هاي تهران، البرز، شیراز، اصفهان، آذربایجان، خراسان رضوي و شمالی گزارش شده است. آلودگی شدید، در ارقام دیررس گیلاس مشاهده می‌شود. این حشره در سرتاسر اروپا و یا مناطق معتدل آس نیز پراکنده است. این حشره در سال فقط یک نسل ایجاد می‌کند. آلودگی میوه با حضور حشرات ماده و تخم‌ریزي در زیر پوست میوه آغاز می‌شود و خسارت عمده مربوط به دوران لاروي آفت است. لارو با تغذیه از گوشت میوه با ایجاد دالان‌هاي تو در تو، گوشت میوه را از بین می‌برد. دوره نمو لاروي بسته به دماي محیط و مرحله رسیدگی میوه گیلاس بین 17 تا 30 روز به طول می‌انجامد. لارو کامل بعد از خروج از میوه در درون خاك تبدیل به شفیره شده و تا بهار سال آینده در ناحیه سایه‌انداز درخت باقی می‌ماند.

استفاده از انواع حشره‌کش با توجه به مشکلات سمیت و باقی‌مانده آن در میوه گیلاس چالش بزرگی براي مصرف‌کنندگان ایجاد نموده است. در صورتی که در یک یا دو سال پشت سر هم شرایط طبیعی مانند تداوم سرما و خشکسالی اجازه حضور به حشرات کامل ندهد، درصدي از ذخیره جمعیت آفت در خاك باقی‌مانده و هر زمان شرایط مساعد گردید، حشرات کامل ظاهر خواهند شد و به بقا خود ادامه می‌دهند.

زیست شناسی و بیولوژی:

مرحله زمستان‌گذرانی آفت طولانی و اجباري بوده و در محدوده خاك سایه‌انداز و مجاور میزبان رخ می‌دهد. حشره ماده یک عدد تخم، زیر پوست میوه می‌گذارد و فقط یک کرم در داخل هر میوه آلوده مشاهده می‌گردد. ظهور مگس‌هاي بالغ، بستگی به شرایط محیطی رشد و نمو شفیره، میزان دماي خاك در فصل بهار، شرایط دماي هوا درطول دیاپوز زمستانه، شرایط جغرافیایی و همچنین گیاهان دارد. در ایران ظهور حشرات کامل در طبیعت از نیمه فصل بهار به بعد آغاز می‌گردد.

حشرات کامل، مواد مغذي را از مدفوع پرندگان، عسلک، شهد گل‌ها وکلنی باکتري‌هاي موجود روي سطوح برگ و میوه به دست می‌آورند. طول عمر مگس‌ها درطبیعت بین چهار تا هفت هفته برآورد شده است. جفت‌گیري در روزهاي آفتابی و دماي بالاي 15 درجه سلسیوس رخ می‌دهد. میوه گیلاس در مرحله تغییر رنگ از سبز به زرد، با پوست صاف و گوشت نرم با حداقل 5 میلی‌متر ضخامت براي تخم‌ریزي ترجیح داده می‌شوند. حشرات ماده قادرند به طور انفرادي در 30 تا 200 عدد میوه، تخم‌گزاري نمایند. تخم‌ها سفید به طول تقریبی 75/0 میلی‌متر و قطر 25/0 میلی‌متر هستند. مدت زمان رشد و نمو جنین بین دو تا ده روز طول می‌کشد.

لارو جوان پس از خروج از تخم، بلافاصله به سمت عمق گوشت میوه حرکت می‌کند. دوره نمو لاروي بسته به دماي محیط و مرحله رسیدگی میوه گیلاس بین 17 تا 30 روز به طول می‌انجامد. رقم گیلاس با مزه ترش نسبت به رقم شیرین کمتر آلوده می‌شود. هنگام نزدیک شدن به زمان برداشت، لاروکامل توسط آرواره‌هاي خود پوست میوه را سوراخ کرده و به خاك محدوده سایه‌انداز درخت می‌افتد و در مدت چند ساعت تبدیل به شفیره می‌گردد. بالاترین سطح آلودگی میوه در ناحیه جنوب و جنوب شرقی درخت مشاهده می‌شود. عمق تشکیل شفیره به نوع خاك بستگی داشته و معمولا از 2 تا 5 سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند. شفیره استوانه‌اي و به طول 4 و قطر 2 میلی‌متر بوده و ابتدا به رنگ زرد روشن و سپس قهوه‌اي رنگ می‌شود. شفیره تا بهار سال بعد در خاك باقی می‌ماند.

در خاك‌هاي رسی و سنگین، درصد بیشتري از شفیره‌ها، بیش از یک سال در خاك به حالت دیاپوز باقی می‌مانند. شفیره‌ها در خاك همواره، در معرض دشمنان طبیعی (شکارگر‌ها، انگل‌ها و بیماري‌هاي حشرات) و شرایط نامساعد خاك قرار دارند. تاکنون هیچ نوع ویروسی که قادر باشد سبب تلفات در مراحل مختلف رشدي آفت مگس گیلاس ایجاد نمایند در دنیا گزارش نگردیده است. استفاده از قارچ (Zygomycetes: Entomophthoraceae) Empusa sp. در مرحله لاروی و قارچ Beauveria bassiana روی حشرات کامل مگس گیلاس توانسته اند به میزان 25درصد ایجاد مرگ و میر نماید. استفاده از نماتد انگل Steinernema sp بر روي لاروهاي سن سوم مگس گیلاس در مطالعات آزمایشگاهی نتیجه قابل قبولی داشته است. از جمله شکارگرهاي عمومی که لاروهاي کامل را در خاك قبل از تشکیل شفیره مورد حمله قرار می‌دهند مورچه‌ها (Formicidae)، سوسک‌هاي خانواده‌هاي Carabidae و Staphylinidae می‌باشند.

چرخه زندگی آفت مگس گیلاس:

آفت مگس گیلاس تنها یک نسل در سال دارد. که در طول دوره شفیرگی، زمستانی طولانی مدت دارد. این دیاپوز اجباری زمستانی معمولاً حدود ۱۸۰ روز طول می‌کشد. اما برخی از شفیره‌ها ممکن است در طول یک، دو یا حتی سه زمستان خفته بمانند.

شفیره ها در خاک عمدتاً در زیر یا نزدیک گیاه میزبان زمستان گذرانی می کنند و برای رشد، به دمای ۷ درجه سانتی گراد یا کمتر نیاز دارند. بزرگسالان معمولاً در بهار، معمولاً از ماه اردیبهشت تا خرداد ظاهر می شوند. و میانگین عمر آنها دو هفته است. ماده ها معمولاً در هر میوه یک تخم در زیر پوست میوه می گذارند.

هنگامی که لاروها از تخم ها بیرون می آیند، در داخل میوه رشد می کنند. و تا شش هفته در آنجا تغذیه می کنند. همانطور که لاروها رشد می کنند، به پالپ میوه آسیب می رسانند و میوه را با مدفوع خود آلوده می کنند و میوه های آلوده را برای تازه‌خوری، غیرقابل مصرف می کنند. لاروهای بالغ از طریق سوراخ‌هایی که ایجاد می‌کنند از میوه خارج می‌شوند و به زمین می‌ریزند تا در خاک، معمولاً در عمق تقریباً ۱-۱۳ سانتی‌متری، پناه بگیرند. هنگامی که آنها در خاک قرار می گیرند، ظرف چند روز شفیره می شوند.

تشخیص کرم گیلاس:

حشره بالغ کوچک است. و طولی برابر با ۳.۵-۴.۰ میلی متر دارد. هر دو حشره نر و ماده عمدتا سیاه رنگ هستند. همچنین بالها شفاف، با نوارهای متقاطع تیره مشخص هستند. اسکاتلوم قفسه سینه کاملاً زرد است. و فاقد علامت پایه سیاه است. سه سن لاروی از این گونه وجود دارد. و سن سوم لاروی اندازه متوسط (طول ۵-۶ میلی متر، عرض ۱.۲-۱.۵ میلی متر) و به رنگ سفید یا زرد است. سر (انتهای قدامی) دارای قلاب‌های دهانی برجسته و شدیداً اسکلروتیزه است. و بخش‌های سینه‌ای و شکمی دارای ردیف‌هایی از اسپینول‌ها از جمله لوب‌های مقعدی بزرگ هستند. شفیره تقریباً از نظر ظاهری با سن سوم لاروی یکسان است. زیرا شفیره، پوست سخت شده این سن لاروی است.

دامنه میزبانی و پراکنش:

آفت کرم گیلاس تقریباً به تمام ارقام گیلاس و آلبالو می‌تواند حمله کند. این آفت در مناطق بسیاری که به کشت آلبالو گیلاس می‌پردازند. از جملـه اسـتان های تهران، البرز، اصفهان، آذربایجان شرقی و خراسان، مشاهده شـده اسـت.

نحوه خسارت:

اصلی‌ترین مرحله خسارت‌زای آفت مگس گیلاس، مرحله لاروی آن است. حشرات ماده پس از جفتگیری اقدام به تخمریزی می‌کنند. تخمریزی بر روی میوه و در زیر پوست میوه انجام می‌شود حشره ماده در زیر پوست میوه یک تخم می‌گذارد و در هر میوه یک لارو مشاهده خواهد شد.  میوه‌های با پوست صاف و گوشت نرم و در مرحله تغییر رنگ از سبز به زرد مورد انتخاب حشرات ماده برای تخمریزی هستند. تخم‌های گذاشته شده پس ا ز مدتی تفریخ خواهند شد و لاروهای سن اول از آن‌ها خارج خواهند شد. این لاروها در میوه باقی خواهند ماند و از گوشت میوه تغذیه می‌کنند. نوع تغذیه این لاروها به گونه‌ای است که دالان‌ها و سوراخ‌های متعددی را در میوه ایجاد می‌کند که درواقع خسارت اصلی خواهد بود. بدین ترتیب، بافت میوه دچار فساد خواهد شد.

مرحله لاروی این آفت  بسته به دمای هوا و مرحله رسیدن میوه گیلاس بین 17 تا 30 روز طول خواهد کشید. لاروهای سن آخر با کمک آرواره‌های خود پوست میوه را پاره می‌‌کند و از میوه خارج می‌شوند وارد خاک خواهند شد، در سایه‌انداز درخت به شفیره تبدیل خواهند شد و تا بهار سال بعد در این حالت باقی می‌مانند. شفیره‌ها استوانه‌ای با طول 2 تا 4 میلی‌متر و به رنگ زرد روشن در مراحل اول و در نهایت به رنگ قهوه‌ای بدل می‌شود. ظهور حشرات بالغ از شفیره به عوامل مختلفی از قبیل میزان دمای خاک در بهار، شرایط جغرافیایی و شرایط محیطی دارد. در ایران حشرات بالغ از نیمه بهار به بعد آغاز خواهد شد. شفیره‌های داخل خاک در معرض حمله دشمنان طبیعی قرار می‌گیرند و دچار تلفات خواهند شد. لاروها در داخل خاک قبل از تشکیل شفیره در معرض دشمنانی مثل مورچه‌ها و سوسک‌های خانواده کارابیده قرار می‌گیرند و توسط آن‌ها خورده می‌شوند. در صورتی که با این آفت مقابله نشود می‌تواند تا 80 درصد از محصول گیلاس را نابود کند. ارقامی از گیلاس که مزه ترش‌تری دارند نسبت به ارقام شیرین حساس‌تر هستند.

تغذیه حشرات بالغ از مدفوع پرندگان، شهد گل‌ها، عسلک و کلنی باکتری‌های روی بافت گیاهی است. حشرات بالغ در حدود چهار تا هفت هفته عمر خواهند کرد.

دستورالعمل مدیریت آفت مگس گیلاس:

در کشور ایران اکثر ارقام در مناطق کوهپایه‌ای جثه بزرگی دارند و متراکم غالبا دیررس هستند. کشت این درختان نیز به صورت غیر ردیفی است. زمان برداشت میوه گیلاس نیز در این مناطق طولانی می‌شود و فرصت تکمیل چرخه زندگی برای آفت فراهم خواهد شد و بقای آفت برای سال آینده امکان پذیر خواهد شد. در این قسمت به معرفی راه‌های مدیریت و کنترل این آفت خواهیم پرداخت:

قبل از انجام هر فرایند برای کنترل این آفت، باید باغبانی و هرس این درخت به صورت اصولی و صحیح انجام شود تا ارتفاع درخت کاهش یابد و امکان دسترسی راحت به تاج درخت فراهم شود. برای این منظور باید طی چند سال با کمک ابزار باغبانی مناسب، ارتفاع درخت را به کمتر از 10 متر رساند.

در کشت‌های مجدد سعی شود تا از ارقام گواهی شده و همچنین پاکوتاه استفاده شود تا امکان دسترسی به تاج درخت و انجام فعالیت‌های مرتبط با نگهداری درخت فراهم شود. ارقام زودرس در صورت استفاده سبب می‌شود تا همزمانی ظهور حشرات کامل با میوه رسیده صورت نگیرد.

در نزدیکی زمان ظهور حشرات کامل آفت از حذف علف‌های هرز خانواده گندمیان در پای درخت خودداری کنید. وجود این علف‌های هرز در پای درخت سبب کاهش دمای اطراف شده و زمان ظهور حشرات بالغ از پیله شفیرگی حداقل در حدود ده روز به تاخیر می‌افتد.

انجام شـخم پاييزه به تنهايي و همراه با دادن يخاب زمسـتانه (در مناطق سردسير)  باعث از بيـن رفتـن بخش زیادي از فرم زمسـتان گذران آفت مگس گیلاس می‌شود.

اﺳﺘﻔﺎده از ارﻗﺎم زود رس ﮔﯿﻼس ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ می‎شود، زمان ﻇﻬﻮر ﺣﺸﺮات ﮐﺎﻣﻞ آﻓﺖ ﺑﺎ ﻣﯿﻮه رﺳﯿﺪه، ﺻﻮرت نگیرد.

از ﺣﺬف ﻋﻠﻒ ﻫﺎي ﻫﺮز ﮔﺮاﻣﯿﻨﻪ در ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪاز درﺧﺘﺎن ﮔﯿﻼس بخصوص در زﻣﺎن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر ﺣﺸﺮات ﮐﺎﻣﻞ آﻓﺖ، جلوگیرس شود، زﯾﺮا وﺟﻮد ﻋﻠﻒﻫﺎيﻫﺮز ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﺎﻫﺶ دﻣﺎي ﻣﺤﯿﻂ ﮔﺸﺘﻪ و زﻣﺎن ﻇﻬﻮر آﻓﺖ را ﺣﺪود ده روز ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ می‌اندازد.

حشـرات كامـل آفت بـه رنـگ زرد جلـب مي‌شـوند. آويـزان كـردن کارت زرد رنگ حشرات بـه همـراه مـاده جلب‌کننده مخصـوص (اسـتئارات آمونيـوم) قبل از تغييـر رنگ ارقـام ديررس مي‌توانـد آلودگـي زيـر ۵۰ درصـد را کنترل کند.

اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺷﺶ ﺗﻮري ﺑﺎ ﺳﻮراخ ﻫﺎي ۱/۳ ﻣﯿﻠﯿﻤﺘﺮ ﺑﺮ روي درﺧﺘﺎن ﮔﯿﻼس تا قبل از ﻇﻬﻮر ﺣﺸﺮات ﮐﺎﻣﻞ ﻣﮕﺲ ﮔﯿﻼس ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل، ﺳﺒﺐ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻫﺠﻮم آﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﻮه می‌شود.

اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻼﺳﺘﯿﮏ ﯾﺎ ﺗﻮري ﺑﺮ روي ﺧﺎك در ﻣﺤﺪوده ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪاز درﺧﺘﺎن ﮔﯿﻼس ﺳﺒﺐ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﺮوج ﻣﮕﺲ از ﺧﺎك شده، که در اﯾﻦ روش ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺎ ۹۱ درﺻﺪ، از ﺧﺴﺎرت در اﻣﺎن می‌ماند.

بهترین سم برای آفت مگس گیلاس:

طعمه پاشي مسموم روش جـــديدي است کــه بــا کمک آن مي‎تــوان آفت مگس گیلاس را بــا کمتـريـن آلـودگي‌هاي زيسـت محيطي کنتـرل کرد. بـراي اين‌کار محلـول پروتئين هيدروليـزات ۳ درصـد را به همراه سـم مالاتیون ۳ درهـزار تهيه کرده، و با سـمپاش پشـتی تلمبـه‌ای محلول فـوق را تنها روي تنـه درختـان میپاشـند. در صورت نبـود پروتيين هيدروليـزات ميتوان از ملاس چغندرقند نيز اسـتفاده کـرد. در اين حالت لازم اسـت غلظـت آن را تا دو برابر (۶ در هـزار) افزايش داد. اين‌کار بـا توجـه به خشـکي هوا در زمان خسـارت آفت لازم اسـت ۳ نوبـت و به فواصـل۴ روزه تکرار شـود. اوليـن نوبـت، سـه روز پس از ظهور اولين حشره کامل اسـت.

سم پاشی با مالاتیون ۴۰ درصد ۱ در هزار و مالاتیون  ۵۷درصد به مقدار ۲ در هزار در زمان تغییر رنگ میوه در ارقام دیررس از سبز به زرد. ﯾﺎ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﺎﺷﯽ ﺗﻨﻪ درﺧﺖ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع ۲ ﻣﺘﺮي در ﺳﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺎ اسپینوساد ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ را در ﮐﻨﺘﺮل اﯾﻦ آﻓﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.