یکی از آفات مهم مزارع گندم و جو در کشور ما، آفت سن گندم است. این آفت مهاجر است و در فصل زمستان، مزارع را ترک کرده و برای زمستان گذرانی به مناطق کوهستانی و ارتفاعات پناه می برد و در اواخر زمستان و اوایل بهار، مجدداً به مزارع برگشته و شروع به تخم گذاری می کند.
سن گندم Eurygaster integriceps به علت اهمیت خسارات حاصله هر ساله سطوح وسیعی از گندمزارهای کشور تحت مبارزه شیمیایی با آن قرار می گیرد (14 گونه از جنس Eurygaster شناخته شده که در ایران تاکنون به غیر از گونه فوق الذکر دو گونه E.maura و E.testidunaria گزارش گردیده، گونه‌هایی از جنس Aelia نیزگزارش شده است.)
زیست شناسی:
تخم ها، کروی و به قطر یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه گذاشته شده سبز روشن و بسته به شرایط محیطی 2 تا 3 روز بعد در سطح آن نقطه های ریز تیره رنگی ظاهر می شود. رنگ پوره های سن اول بلافاصله پس از خروج از تخم، سبز بسیار روشن است، که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می شود. از سن دوم به بعد رنگ اصلی پوره ها نمایان می گردد. براساس مطالعات رجبی (1372) این حشره درمناطق سن خیز ایران دارای دو فرم بیولوژیک است، که این وضعیت به بروز تغییرات مرفولوژیک منجر میگردد. براین مبنا جمعیتی که در زیستگاه های طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می کند، ضمن تغذیه از گیاهان مرتعی و زارعی به ویژه گندمیان، بدون آنکه پروازهای قابل توجهی دهند، به زاد و ولد در زیستگاه های طبیعی خود می پردازند و جابجایی قابل توجهی نیز ندارند. براساس مطالعات رجبی اندازه بدن در دو فرم مذکور متفاوت است، طوری که در فرم های طغیانی بزرگتر از سن های ساکن و غیرطغیانی هستند و همچنین وزن بدن در فرمهای طغیانی بزرگتر از سن های ساکن می باشد.
سن گندم زمستان را به صورت حشره کامل زیر علفهای هرز به ویژه گونAstragalus spp. و درمنهArtemisia spp.در دامنه کوه ها، زیر پوستک درختان شکاف زمین، دشت ها و حتی در مزارع گندم طی می کند. پس از افزایش تدریجی دما در اواخر زمستان یا اوایل بهار، مهاجرت سن مادر از مناطق زمستان گذران به مزارع گندم رخ می دهد. حداکثر تخم ریزی در هفته دوم و سوم اردیبهشت شروع می شود و تا دهه دوم خرداد ادامه می یابد. سن های کامل نسل جدید از دهه سوم خرداد در مزارع ظاهر می شود و مهاجرت آنها به سوی اماکن تابستانه از اواخر خرداد تا اوایل تیر ادامه دارد (غدیری و حیدری، 1367).
مناطق انتشار
سن معمولی گندمE. Integriceps دارای تراکم و انتشار وسیعی در سطح گندم کارهای گندم کارهای ایران است. در حال حاضر تقریباً تمامی مناطق کشت گندم و جو ایران به این آفت آلوده می باشند.
عوامل زیر در انتشار سن گندم درایران موثر بوده است (رجبی، 1379)
1- وجود مواد غذایی به حد وفور (گیاهان میزبان ترجیحی)
2- فراهم بودن اماکن مناسب جهت دوره طولانی دیاپوز
3- وجود شرایط اقلیمی مناسب جهت فعالیت آفت
سن های مادر پس از استقرار در مزرعه به مدت یک تا دو هفته تغذیه می کنند و سپس جفت گیری می نمایند. این سن ها در پشت برگهای میزبان در جاهای متراکم مزرعه و معمولاً در دو ردیف 7 تایی تخمگذاری می کنند تخم ها در دمای 30-20 درجه پس از دو هفته تفریخ می شوند. پوره های سن اول پس از تفریخ نورگرایی منفی دارند و به همین علت اغلب به صورت ردیفی و شبیه دسته تخم در قسمت های پایین بوته گندم دیده می شوند. صفر فیزیولوژیک سن گندم 18/85 درجه سانتیگراد و دمای موثر روزانه پوره ها 275/26 روز درجه محاسبه شده است (ایرانی پور و همکاران، 1381).
در سن های زمستان گذران، پروتئین ضد یخ تولید می شود، که یکی از عوامل پایداری آفت در برابر شرایط سخت و سرمای زمستان است (بغدادی و ربانی، 1379). توانایی های زیستی فرم مهاجر با فرم ساکن متفاوت است و سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند (رجبی، 1372).
صفر فیزیولوژیک سن گندم 58/18 درجه سانتیگراد و مجموع دمای موثر روزانه پوره ها 26/275 درجه- روز تعیین شده است. دوره های مختلف پورگی با مراحل رشد و نمو گندم هماهنگی دارد، به صورتی که تغذیه اکثر سن ها در هنگام برداشت کامل می شود و سن ها با ذخیره کافی به پناهگاه تابستانه مهاجرت می کنند. سن ها به منظور فرار از گرمای تابستانه به دامنه های کوه با بازه دمایی 25-15 درجه سانتیگراد پناه می برند.
مراحل زندگی سن گندم
این حشره ۵ مرحله رشدی دارد، که فاز رشدی حشره کامل آن در زمستان و تابستان است. فاز غیر فعال آن که مراحل زمستان گذران آفت است۰ روی علفهای هرز، باقیمانده محصولات برداشت شده، و گیاهان اطراف مزارع می‌گذرد. در هر سال یک نسل دارد. مراحل بین فاز تخم تا حشره کامل ۳۵ تا ۶۰ روز بسته به آب و هوا و دسترس بودن میزبان زمان نیاز دارد.
دمای مناسب برای این آفت ۶ تا ۲۵ درجه سانتیگراد است. در دماهای بالاتر از ۳۷ درجه سانتیگراد جمعیت حشره شروع به کاهش می‌رود.
چرخه زندگی این حشره از زمانی شروع می‌شود، که حشره زمستان گذران برای تغذیه و تخم گذاری وارد مزرعه میزبان‌ها شامل گندم‌های کوچک و سایر گیاهان گرامینه می‌شود. بعد از تخم گذاری تخم این حشرات در طی ماه‌های بهار باز می‌شوند. پوره های سن اول که کم تحرک می‌باشند و اغلب در نزدیکی خوشه های نزدیک تخم ها دیده می‌شوند.
فاز فعال و تغذیه کننده آفت از پوره سن دوم شروع شده، و تغذیه از برگ های گیاه شروع می‌شود. در طول آب و هوای گرم پوره ها ممکن است. به سمت مناطق پایینی کنوپی رفته یا حتی در طول روز روی خاک بروند.
در شرایط مطلوب آب و هوایی گذراندن چهار مرحله پوره ای بین ۴ تا ۷ روز طول کشیده و رسیدن به مرحله پنجم پوره‌ای ۱۰ تا ۱۱ روز زمان می‌برد. ممکن است هر پنج فاز پوره ای در یک زمان هم در مزرعه وجود داشته باشد. در اواسط تا اواخر خرداد همه پوره ها به مرحله حشره کامل می‌رسند.
تغییرات جمعیت سن گندم به چه دلایلی می‌باشد؟
- عوامل زنده: شامل شکارچی ها و پارازیت ها
- عوامل غیر زنده: شامل عوامل اقلیمی، عملیات کشاورزی، و کاربرد آفتکش ها
عوامل زنده
سن‌های غلات در این میان مورد حمله ، شکارچیان بند پا مانند عنکبوت‌ها، سوسک‌ها از خانواده carabidae و مگس‌های tachinid هستند، اگر چه حشرات شکارچی دیگری مثل زنبورها, سن‌های Nabidae و بالتوری‌ها نیز می‌توانند تحت شرایط خاصی مهم باشند.
سن گندم همچنین مورد حمله پارازیت‌های اختصاصی‌تر قرار گرفته. که مهمترین و موثرترین آن ها از( Hymenoptera( بوده، و تخم سن را پارازیته می‌کند. عوامل زنده دیگر شامل نماتد ها و میکروارگانیسم ها هستند که در مورد آنها مطالعات و شواهد کمتری وجود دارد .
عوامل غیر زنده
به عوامل مختلفی بستگی دارد مانند در دست بودن یا نبودن غذا، شرایط اقلیمی، کاربرد حشره‌کش‌ها و غیره ….
۱-غذا:
یکی از عوامل اصلی مرگ و میر می‌تواند، ناکافی بودن غذا باشد. این اتفاق در اثر یک طغیان بزرگ یا بعد از آن روی می‌دهد. زمانی که سن های مادر مزارع گندم را قبل از آن که گندم به خوشه بنشیند کامل از بین می‌برند. بنابراین پوره‌ها قبل از بلوغ به دلیل عدم وجود غذا در مراحل زمستان گذرانی می میرند.
۲-شرایط اقلیمی:
در بهار شرایط اقلیمی بسیار مهم است، چرا که اگر هوا سرد و مرطوب باشد مانعی برای تولید مثل و بقای پوره های جوان به حساب می‌آید .
۳-دما:
سن گندم بسته به حالت فیزیولوپیکی حشره، از درجه حرارت ۶ تا ۲۵ درجه سیلیسیوس بصورت افزایشی فعال می‌شوند. و بین ۲۵ تا ۳۷ درجه فعالیتشان کاهش می یابد. در نواحی ایران سن گندم حداکثر دمای ۳۰ درجه و حداقل دمای ۲/۵ تا ۳ درجه سانتی گراد را می تواند تحمل کنند .
۴- آب:
باران و رطوبت نسبی: حشره کامل نسل جدید می تواند از گندم خشک تغذیه کرده. آب مورد نیاز خود را به صورت آب آزاد یا از طریق شیره گیاهی تامین کنند. در صورت وجود غذا و عدم وجود آب، حشره ۹ تا ۱۰ روز بعد می میرد. باران های سنگین مرگ و میر تخم ها و پوره ها را افزایش می دهد .
۵-باد:
وقتی سن های بالغ برای پرواز آماده شده و در عین حال شرایط مزارع مناسب باشد آن ها شروع به پرواز مهاجرتی می‌کنند.
باید توجه کرد که اکثریت سن ها شروع به پرواز در جهت باد می‌کنند. اگر این جهت ان ها را به نواحی مساعد ببرد ( کوهستانها در مهاجرت تابستانی و دشتهای زیر کشت در بهار ) پرواز موفقیت امیز بوده. در غیر این صورت مرگ و میر زیادی در نتیجه این پروازها اتفاق می‌افتد.
گیاهان میزبان سن گندم
این آفت در ایران به ارقام مختلف گندم و جو چاودار حمله و از آنها تغذیه می کند. بلکه، از لحاظ دامنه غذایی حشره ای الیگوفاز است و از اکثر گندمیان یکساله تغذیه می نماید. سن گندم با دو گروه گیاه در ارتباط است:
الف- گروه 1: گیاهانی که سن گندم از آنها برای زمستان و تابستان گذرانی بهره می گیرد و دوره دیاپوز را زیر آنها سپری می کند.
ب- گروه دوم: گیاهانی که در مزارع و ارتفاعات می رویند و آفت دوره بعد از دیاپوز از آنها استفاده می کند.
در این رابطه سن گندم با سه دسته گیاه مواجه است:
1- گیاهانی که سن گندم روی آنها تخم گذاری می کند، اما حشرات کامل به ندرت از آنها تغذیه می کنند.
کوزه قلیانیSilene conidea
نوعی آلالهRanunculus avsheri
2- گیاهانی که سن گندم از آنها تغذیه می کند اما حشرات کامل روی آنها کمتر تخمگذاری می کند
یولاف Avena fatua
نوعی جو Hordeum geniculatum
توت روباه Songuisorba minor
بنفشه سه رنگ Viola tricolor
گیاهان میزبان سن گندم درارتفاعات و مراتع عبارتند از:
کوزه قلیانیSilene conidea
نوعی آلالهRanunculus avsheri Bioss
یولاف وحشیAvena fatua L.
نوعی جوHordeum geniculatum All.
توت روباه Songuisorba minor Scep.
بنفشه سه رنگViola tricolor L.
گورگیا بالشتی Agropyron caespitosum
نوعی علف پشمکی Bromus tectorum
Bromus Lanceolatus
از دید رجبی (1372، 1379) دلایل اصلی گسترش سن گندم شامل:
1- تخریب مداوم مراتع به وسیله چرا و کاشت غلات دیم در مراتع
2- برداشت دیر هنگام محصول
3- مرگ و میز دشمنان طبیعی در اثر سم پاشی های بی رویه
4- برداشت با کمباین
خسارت:
این حشره الیگوفاژ پس از پایان زمستان گذرانی به مزارع هجوم می آورد. خسات سن مادر به صورت کمی است. در هنگام پنجه زنی گندم بیشترین حمله سن های مادر اتفاق می افتد، تغذیه سن مادر از جوانه های مرکزی به زردی و پژمردگی بوته ها می انجامد، تغذیه از خوشه نورس به سفید شدن خوشه از محل نیش حشره تا انتهای آن منجر می گردد. از این نظر خسارت سن گندم مشابه آفات زنبور ساقه خوار گندم، کرم ساقه خوار گندم و جو، کمبود مس و قارچ پاخوره است. تغذیه از دانه گندم عمدتاً به وسیله پوره های سن سوم چهارم، پنجم وحشره کامل نسل جدید گزارش شده است.
سطح زیان اقتصادی
سطح زیان اقتصادی سن مادر در مناطق مختلف ایران1/8 عدد در مترمربع برآورده شده است. زمان مبارزه با سن مادر در مزارع گندم آبی زود کشت (هراکش) با عملکرد بیش از 3 تن در هکتار، زمان ظهور 5-4 عدد سن مادر در متر مربع است و در مزارع گندم دیم با پیش بینی عملکرد 3-2 تن در هکتار زمان ظهور 3 عدد سن مادر در مترمربع ذکر شده است. به طور کلی ارقام گندم وجو در برابر سن گندم مقاومت متفاوتی از خود نشان می دهند.
سطح زیان اقتصادی پوره ها در مرحله رسیدن فیزیولوژیک گندم 4 و در مرحله برداشت 2/8عدد پوره در مترمربع گزارش شده است (بهرامی و همکاران، 1381)
رشد جمعیت و خسارت سن گندم
سن ها در مراحل لاروی تا رسیدن به مرحله سن کامل، از قسمت های مختلف گیاه تغذیه می کنند و اگر جمعیت آنها زیاد باشد، گیاه زراعی را به طور کامل از بین می برند.
بیشترین خسارت این حشره در مرحله شیری و خمیری شدن دانه های گندم است.
همان طور که می دانید محصول گندمی که حتی 2 تا 3 درصد سن زدگی داشته باشد، ارزش نانوایی نخواهد داشت و آرد و نان حاصله کیفیت بسیار پایینی خواهد داشت .
کارشناسان در زمستان کانون های تجمع سن را بررسی کرده، تعداد و وزن سن ها را مشخص می کنند. لازم به ذکر است براساس وضعیت آب و هوایی هرسال، تعداد و تراکم سن ها متفاوت خواهد بود.
آفت سن به صورت حشره کامل در دامنه کوه‌ها و زیر بوته‌ها (خصوصاً بوته‌های گون و درمنه) و زیرپوستکهای درختان زمستانگذرانی کرده هنگامیکه دما درکوه به 10 درجه سانتیگراد می رسد فعال شده و در صورتیکه میانگین حرارت به 12 درجه سانتیگراد برسد به سمت دشت ریزش (درصورت وجود نوسانات حرارتی در کوه ریزشها متناوب بوده که این امر تعیین زمان دقیق مبارزه را با مشکل مواجه می‌سازد) و به مزارع گندم (که هنوز به خوشه نرفته‌اند) حمله و از شیره گیاهی برگها و ساقه‌های آن تغذیه می کند، دراین مرحله بعلت تغذیه آفت خوشه‌های حاصله سفیدرنگ بوده، پوک‌اند و درآنها دانه‌ای تشکیل نشده است (درصورت تغذیه سن از جوانه انتهایی خوشه‌ای تشکیل نمی‌شود). پس از تغذیه و جفت‌گیری، حشره ماده تخمگذاری می‌نماید (در پشت یا روی برگها دستجات تخم در 2 -3 ردیف گذارده شده که تعداد آنان در هر دسته به 14 عدد می رسد)، درعرض 7 -10 روز تخمها تفریخ شده و در عرض یک‌ماه (در شرایط مساعد) مراحل پورگی (V تاI) طی شده و سن‌های کامل نسل جدید ظاهر می گردند.
تغذیه پوره ها معمولاً از اواخر سن II آغاز می شود و بر اثر تداوم آن دانه‌ها لاغر و پوک شده و ارزش نانوایی خود را از دست می دهند (در حین تغذیه بزاق حشره که حاوی آنزیم پپتیداز است از طریق خرطوم آفت به دانه منتقل شده که سبب تجزیه گلوتن آن می شود، از طرف دیگر عمل تغذیه سبب تغییر شکل و چروکیدگی دانه شده حباب‌های تاول مانندی بر روی آن ظاهر می شود، جای نیش حشره بر دانه به صورت نقطه سیاهرنگی که حلقه کرم رنگی آن را احاطه کرده است به‌چشم میخورد)، در نهایت حشرات بالغ نسل جدید پس از تغذیه کافی از خوشه‌های میزبان به سمت ارتفاعات پرواز می‌کنند.
پیشگیری و کنترل سن گندم
به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم، از کاربرد مداوم آفت کش‌ها در بلند مدت باید خوداری کرد. آفت کش ها فقط زمانی استفاده می شوند، که روش های کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد.
روش های کنترل و مبارزه با سن گندم
کنترل زراعی
این روش شامل اقداماتی است که می تواند از طغیانهای جدی سن گندم جلوگیری کند و غالباً نقش پیشگیری دارد، عبارتند از:
- برداشت زود هنگام
- زود کاشتن و یا کاشت واریاته های مقاوم تر
- از بین بردن کامل علف های هرز در تمام طول فصل
- تناوب کشت با محصولاتی غیر از خانواده گرامینه
- کشت غلاتی که باعث می‌شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود .
کنترل بیولوژیکی
به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفتکش های در دسترس، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روش های شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است .بیشترین پارازیتیسم طبیعی مربوط به زنبورهای پارایتوئید Trissolcus و مگس های Phasia می باشد.
-مبارزه شیمیایی با استفاده از سموم
مبارزه با این آفت در دو مرحله انجام می‌شود:
الف) مبارزه باسن مادر: نحوه مبارزه با سن مادر تأثیر بسزایی در کاهش یا افزایش سطح کلی مبارزه شیمیایی دارد. لذا مبارزه در این مرحله باید با توجه به ُنرم اعلام شده از سوی سازمان حفظ نباتات در ارتباط با تعداد سن مادر در متر مربع در مزارع آبی و دیم، زمانی انجام شود که سن‌ها درمزرعه استقرار یافته وتغییر مکان ندهند (در یک مبارزه صحیح و بموقع مبارزه علیه سن مادر الزاماً به کاهش سطح مبارزه با پوره سن منتج می گردد)
ب) مبارزه با پوره سن: زمان مناسب مبارزه با پوره هنگامی است که اکثریت جمعیت آفت در سن دوم پورگی باشند (با توجه به نُرم مبارزه اعلام شده از سوی سازمان حفظ نباتات در ارتباط با تعداد پوره در مترمربع در مزارع آبی ودیم.
توضیح: با توجه به انواع و میزان سموم مصرفی که در جدول صفحه قبل آمده است میزان محلول سمی در سمپاشی هوایی 25 لیتردر هکتار و سمپاشی زمینی متناسب با نوع سمپاش براساس نظر کارشناس مقدار مصرف نام عمومی سم نام تجاری سم در محل تعیین خواهد شد اما به طورکلی در سیستم معمول (LV) باتوجه به وضعیت رویش محصول 300-400 لیتر در هکتار است.
2- سایر روشهای مبارزه با این آفت همچون مدیریت آبیاری، استفاده از ارقام مقاوم و کنترل بیولوژیک در کنار مبارزه شیمیایی در یک برنامه مدیریت تلفیقی به کاهش مصرف آفتکشها منجر خواهد شد.
