تاریخچه پرورش قارچ
بنا به گزارشات کشت قارچ دکمه ای نژاد آگاریکوس بیسپروس (Agaricus Bisporus) برای اولین بار در فرانسه انجام شد اما تاریخ دقیق آن معلوم نیست. این کشت بر روی کود اسب و در هوای آزاد انجام می گرفت که به تدریج این کشت ها به درون فضاهای بسته از جمله غارها انتقال یافت زیرا غارها محیط هایی با خاصیت عایقی بالا هستند که این خصوصیت باعث می شود که در زمستان گرم و در تابستان خنک بمانند و این همان چیزی است که کشت قارچ به آن نیاز دارد اما کشت قارچ در گلخانه برای اولین بار در سال 1754 در سوئد ابداع شد و پس از آن به سایر نقاط اروپا گسترش یافت. کشت قارچ دکمه ای در سال 1890 میلادی به امریکا راه یافت و در سال 1910 اولین سالنهای استاندارد پرورش قارچ در آنجا تاسیس شد. در این سالنها به علت وجود دیوارهای عایق و نفوذ ناپذیر در تمام طول سال درجه حرارت و رطوبت و تهویه کاملا تحت کنترل بود. اما هم اکنون این کشور هلند است که در جهان در عرصه کشت قارچ پیشتاز است.
ورود این صنعت به ایران حدود 50 سال پیش اتفاق افتاد اما متاسفانه با گذشت این سالها و با وجود شرایط مناسب آب و هوایی برای این کار و تولید تقریبا صد در صدی مواد اولیه مورد نیاز در کشور هنوز این صنعت به خوبی در کشورمان جای خود را پیدا نکرده است و در واقع اگر فردی بتواند علم و تجربه لازم در این زمینه را به دست آورد هرچند که با سختی هایی مواجه شود و خود را به مرحله تولید در حد نیمه صنعتی برساند، آینده روشنی را درپیش رو خواهد داشت.
کمپوست یا بستر پرورش قارچ
اولین و مهمترین ماده ای که برای کشت قارچ باید با آن آشنا شد بستری است که قارچ روی آن رشد کرده و از آن تغذیه می کند که به آن کمپوست گفته می شود. در کل به کودهای گیاهی کمپوست می گویند و چون کودی که قارچ در آن رشد می کند ترکیبی فرآوری شده از کاه و کلش و مواد دیگر است و یک نوع کود گیاهی به حساب می آید به آن کمپوست گفته می شود.
فرآیند کمپوست سازی به ظاهر فرآیند ساده ای است اما برای بدست آوردن کمپوستی مرغوب با بازده بالا نیاز به دستگاههای پیشرفته، آزمایشگاه های مجهز و از همه مهمتر تجربه و تخصص بالایی می باشد و تمام این موارد احتیاج به سرمایه گذاری زیادی دارند و به همین دلیل اکثر تولید کنندگان قارچ، کمپوست مورد نیاز خود را به صورت آماده و بذر زده شده از شرکتهای معتبر خریداری می کنند.
کمپوست به دو شکل وجود دارد: 1- کیسه ای 2- بلوکی
1- کمپوست کیسه‌ای: در کمپوست سازی هایی که به صورت سنتی کار می کنند کمپوستها را به دلایلی که در آینده خواهیم گفت در کیسه های استوانی ای یا اصطلاحا کیسه خیاری بسته بندی می کنند که ارتفاع آن 50 سانتیمتر و قطر آن 40 سانتیمتر است که البته این نوع کمپوستها به هیچ وجه توصیه نمی شوند و ما هم از این نوع استفاده نخواهیم کرد.
2- کمپوست بلوکی: این کمپوست در کارخانه های مجهز تولید می شود و چون این نوع بسته بندی با دستگاه انجام می شود، هم از نظر فرآوری و هم از نظر بهداشتی بسیار بر روش سنتی برتری دارد. این نوع بسته بندی به صورت مکعب مستطیل بوده و ابعاد استاندارد آن به صورت زیر می باشد:
طول: 60 سانتیمتر
عرض: 40 سانتیمتر
ارتفاع: 20 سانتیمتر
وزن: حدود 20 کیلوگرم
بزرگترین و معروفترین شرکت کمپوست سازی ایران شرکت ملارد است که در منطقه ملارد کرج واقع شده است. نکته دیگری که در مورد کمپوست باید گفت این است که بذر قارچ در کمپوست های بلوکی وجود دارد و در واقع شرکتها، بذرقارچ را به میزان استانداردی که خودشان به دست می آورند درون بلوکهای کمپوست می ریزند و نیازی به بذرزنی توسط تولید کننده قارچ نمی باشد.
آشنای با بذر قارچ
بذر قارچ با بذر بقیه گیاهان متفاوت است و در واقع چیزی که به آن بذر قارچ گفته می شود دانه های گندم پخته شده هستند که هاگ ها و یا اسپورهای (Spore) قارچ روی آنها کشت داده شده اند. قارچ وقتی به بلوغ می رسد پره های پشت کلاهکش باز می شود و از بین پره ها گردی در هوا پخش می شود که این گرد همان هاگ ها یا اسپورهایی هستند که با چشم عادی قابل دیدن نیستند. این اسپورها برای زنده ماندن احتیاج به تغذیه دارند به همین دلیل گندمها را می پزند که نرم شوند تا اسپور قارچ بتواند از آنها استفاده بکند. فایده دیگری هم که پختن گندم دارد این است که به اصطلاح گندم عقیم شده و دیگر جوانه نمی زند و به این صورت تمام مواد غذایی آن برای اسپورها باقی می ماند و صرف رشد جوانه گندم نمی شود.
تولید بذر قارچ کار بسیار حساسی است و در تولید قارچ نقش بسیار مهمی دارد به همین دلیل این کار باید در آزمایشگاههایی با استانداردهای مخصوص این کار که هم از لحاظ تجهیزاتی و هم از لحاظ بهداشتی است انجام شود زیرا در این مرحله اسپورها بسیار حساس بوده و در صورت مخلوط شدن آلودگی با آنها بذرهای ناخالصی تولید خواهد شد که این بذرهای آلوده باعث می شود که آلودگی ها به صورت گسترده در کمپوست رشد کرده و آن را مصرف کنند.
کار تولید بذر اکثرا توسط خود تولید کنندگان کمپوست انجام می شود و با کمپوست به میزان لازم مخلوط می گردد. اضافه کردن کمتر یا بیشتر از حد لازم بذر با کمپوست نیز باعث مشکلاتی می شود که در مباحث بعدی به آن می پردازیم. در نهایت تولیدکننده قارچی که کمپوست را آماده می خرد نیاز چندانی به دانستن اطلاعات در مورد تولید بذر ندارد و در همین حد برای او کافی است.
آشنایی با تولید کمپوست
همانطور که در مطالب قبلی گفته شد تولید کمپوست مرغوب احتیاج به تجهیزات و تجربه و سرمایه گذاری زیادی دارد ولی در این مطلب تنها کلیتی در مورد مراحل و مواد تولیدی کمپوست خواهیم گفت و این مطلب صرفا جهت آشنایی شما با تولید کمپوست است.
مواد اصلی تشکیل دهنده کمپوست :
- کاه و کلش گندم
- آب
- کود مرغی
- سنگ گچ
- افزودنی ها و مکمل ها مانند سبوس گندم
درکل هدف از مراحل ساخت کمپوست دو چیز است:
1- تخمیر و تجزیه مواد اولیه و تبدیلشان به موادی که برای قارچ قابل جذب باشند.
2- به دست آوردن محیطی با خواص فیزیکی و شیمیایی از جمله اسیدیته خاص به شکلی که برای رشد قارچ آن هم فقط نژاد مورد نظر مناسب بوده و برای قارچهای نژاد دیگر مانند کپکها و دیگر موجودات و باکتریها تا حد امکان نامناسب باشد که به این کار انتخابی کردن کمپوست و یا selective کردن آن می گویند.
مراحل تولید کمپوست
مرحله اول: در ابتدا کلشها را خرد کرده و خیس می کنند و با کود مرغی مخلوط می کنند. سپس این مخلوط را به صورت تپه هایی در می آورند تا عملیات تخمیر و تجزیه شان شروع شود. در روز سوم این تپه ها را زیر و رو می کنند تا تجزیه به صورت یکدست در همه جای کمپوست انجام گیرد. این زیر و رو کردن را در روز ششم و نهم نیز تکرار می کنند و در نهایت در روز دهم سنگ گچ را که کنترل کننده PH و یا اسیدیته است را به آن اضافه می کنند.
مرحله دوم: این مرحله، مرحله پاستوریزه کردن و آمونیاک گیری است. کمپوستهای تخمیر شده را درون سالنهای پاستوریزه و یا اصطلاحا تونل پاستوریزه می ریزند و دمای آن را برروی 54 درجه تنظیم می کنند. کمپوست به مدت 10 روز در تونل باقی می ماند که این کار هم باعث پاستوریزه شدن کمپوست می شود و هم آمونیاک اضافی موجود در کمپوست را که برای رشد قارچ مضر است از آن جدا می کند. بعد از تونل پاستوریزه کمپوست بذرزنی می شود و سپس توسط دستگاه پرس شده و بسته بندی یا بلوک زنی می شود.
آشنایی با سالنهای پرورش قارچ
برخی اصطلاحات رایج در پرورش قارچ
کمپوست : کود گیاهی ای که قارچ در آن رشد می کند.
بلوک : بسته بندی های 6040 سانتیمتری کمپوست.
خاک یا پیت : خاک مخصوص کشتقارچ که در زمانی خاص روی کمپوست ریخته می شود و قارچ روی این خاک رشد می کند.
اسپور : اسپور گردی است که از پره های پشت قارچ بیرون می ریزد و به آن هاگ هم گفته می شود و با کشت آن روی گندم پخته شده، بذر قارچ تولید می کنن.
میسلیوم : تارهای سفیدی که از رشد اسپورهای قارچ درون کمپوست پدید می آید و با گره خوردن به هم قارچ تولید می کنند.
تخته کوبی : صاف و هموار کردن سطح بلوکهای کمپوست برای یکنواخت شدن ضخامت خاک در هنگام خاکدهی.
میسلیوم رانی یا پنجه دوانی : مرحله رشد میسلیوم درون کمپوست و خاک.
رافلینگ یا پنجه کشی : به هم زدن و شخم زدن خاک برای یکنواختی رشد میسلیوم در آن.
شوکدهی : مرحله ای با کاهش دما، افزایش رطوبت و کاهش غلظت CO2 به وسیله هوادهی، به منظور توقف رشد میسلیوم و شروع تولید قارچ.
فلش : روزهایی که انبوهی از قارچ قابل چیدن برروی بستر وجود دارند.
بازده : مجموع وزن کل قارچ برداشت شده در یک دوره تقسیم بر وزن کمپوست موجود در اول دوره.
یکی از پر کاربردترین و مهمترین اصطلاحات در کشت قارچ “بازده” است. مقدار بازده همانطور که از ظاهرش هم پیداست بیانگر میزان کارایی تولید است به این شکل که اگر مجموع مقدار وزن قارچ برداشت شده در کل یک دوره را تقسیم بر مقدار وزن کمپوست خریداری شده در ابتدای دوره کنیم مقدار بازده بدست می آید که آن را به درصد بیان می کنند. برای مثال فرض می کنیم یک سالن کشت قارچ به گنجایش 10 تن کمپوست داریم و در یک دوره مقدار 2 تن قارچ از آن برداشت کرده ایم. پس درصد بازده در این دوره کشت قارچ به شکل زیر محاسبه می شود :
20% بازده = 10 تن کمپوست / 2 تن قارچ
هر مقدار سالن اصولی تر و مجهزتر، تولیدکننده و کارگر باتجربه تر و دقیق تر و مواد اولیه یعنی خاک و کمپوست مرغوب تر باشند، درصد بازدهی بالاتر می رود و می تواند تا 30 درصد نیز برسد اما به طور میانگین برای یک تولیدکننده متوسط در شرایط میانگین، بازده را می توان 23 درصد در نظر گرفت هرچند با رعایت نکات حرفه ای در کار می توان این میانگین را بالاتر نیز برد./
